Essalamu eleykum hörmetlik teliwizor körgüchiler, Dunya uyghur qurultiyi tor teliwiziyesining kündilik xewerler purogrammisigha xush keldinglar, men Hidayet Musajan, bügün 6 – ayning 15 – küni seyshenbe, heminglarning mushu waqtinglar xeyirlik bolsun !Hörmetlik körürmenler, töwende diqqitinglar bügünki xewerler piromrammimizda bolsun !
( 1 )Uyghur sot kolligiyesining Londondiki tunji soti axirliship bir hepte öte ötmeyla Chéxiye jumhuriyiti parlaméntining kéngesh palatasi qarar maqullap, xitayning Uyghurlargha qarita «Irqiy qirghinchiliq» we «Insaniyetke qarshi jinayet» sadir qiliwatqanliqini élan qildi.Chexiye kengesh palatasining 10 – iyun küni ichki jehette alghan we 14 – iyun küni resmiy dunyagha elan qilin’ghan mezkur qarari muhajirettiki uyghurlarni we xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatlirini alahide memnun qildi. Arqidinla yene bir xoshxewer bügün Bilgiye parlamentidin keldi, bügün chüshtin burun Bilgiye parlamentida ötküzülgen muzakiride parlament ezaliri xitayning uyghurlargha yürgüziwatqan jinayi qilmishlirini irqiy qirghinchiliq dep qobul qilish heqqide birdek pikirge kelishti, emiliyette bu Bilgiye parlamentining uyghur irqiy qirghinchiliqini resmiy qobul qilishi bolup hisaplinidu we 7 – ayning 1 – küni yene Bilgiye parlamentida ötküzülidighan simowul xarektirlik awaz berishtin keyin mezkur qarar resmiy yosunda dunyagha elan qilinidu. Bu munasiwet bilen bügün Dunya uyghur qurultiyi bu heqte mexsus bayanat elan qilip, Chexiye parlamenti bilen Bilgiye parlamentining bu tarixiy qararlirini qizghin qarshi alidighanliqini ipade qilish bilen birge, mezkur qararning hazirlinishi üchün küch serip qilghan we uni qollighan Chexiye we Bilgiye parlamentining barliq ezalirigha, bu ikki döwlettiki siyasi partiyeler we kishilik hoqoq teshkilatlirigha, shundaqla ammiwiy gurup we aktiwistlargha pütün sherqiy türkistan xelqi namidin alahide minnetdatliq bildürdi.Qurultayning bayanatida yene, Chexiye kengesh palatasi bilen Bilgiye parlamentining bu qararining uyghurlar duchar boluwatqan irqiy qirghinchiliqqa köngül bölüwatqan pütün xelqlerning ortaq zepiri ikenliki, shundaqla uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqqa xelqara jama’etchilikning esla süküt qilip turmaydighanliqining roshen namayendisi ikenliki tekitlendi.Küzetküchiler Yawropa birlikining ezaliridin Chexiye bilen Bilgiyening mezkur qararlirining uyghur irqiy qirghinchiliqini qobul qilish mesiliside hazirghiche ikkilinip turiwatqan Yawropa birlikige eza bashqa döwletlerni jasaretlendüridighanliqini ipade qilishmaqta. Gollandiyenimu qoshqanda hazir yawropa birlikige eza 27 döwlet ichide 3 döwlet uyghur irqiy qirghinchiliqini resmiy yosunda qobul qilghan boldi we uyghur irqiy qirghinchiliqini qobul qilghan döwletlerning sani yettige yükseldi.Amérika tashqiy ishlar ministirliqi buyil 1 – ayning 19 – küni xitay hökümitining sherqiy türkistandiki Uyghurlarni asas qilghan yerlik musulman milletlerge qaratqan keng kölemlik basturushini resmi «Irqiy qirghinchiliq» we «Insaniyetke qarshi jinayet» dep békitkenlikini jakarlighandin keyin, 2 – ayning 22 – küni Kanada parlamenti, 2 – ayning 25 – küni Gollandiye parlamenti, 4 – ayning 22 – küni Engiliye parlamenti, 5 – ayning 20 – küni Litwa parlamenti xitayning uyghurlargha yürgüziwatqan qilmishlirini resmiy yosunda irqiy qirghinchiliq dep qarar qobul qilghan idi.Xewerlerdin melum bolushiche uyghur irqiy qirghinchiliqini qobul qilish heqqidiki qarar layihesi Chexiye kengesh palatasida nölge qarshi 38 awaz bilen maqullan’ghan bolup, mezkur qarar layiheside «Xitay xelq jumhuriyitide, bolupmu tibet we shinjang aptonom rayonlirida kishilik hoquq we erkinlikke keng kölemlik xilapliq qilish, irqiy qirghinchiliq, insaniyetke qarshi jinayet we étnik kemsitish yüz bermekte shundaqla medeniyet, diniy we siyasiy kimlik basturulmaqta» déyilgen.Qarar layiheside yene chéxiye hökümiti 2022-yildiki béyjing qishliq olimpik musabiqisige diplomatik bayqut élan qilishqa chaqirilip, «Chéxiye jumhuriyiti hökümiti we bashqa siyasiy wekillirining xitay xelq jumhuriyitidiki olimpik musabiqilirige qatnishish tekliplirini ret qilishi» telep qilin’ghan.Qarar layiheside körsitilishiche, ularning bu musabiqige qatnishishi xitayning négizlik kishilik hoquqni téximu kemsitish, uninggha xilapliq qilish we basturushni qanunlashturushi üchün suyi’istémal qilishigha yol achidiken. Chexiye kengesh palatasi teripidin hechqandaq qarshiliqqa uchrimastin birdek awaz bilen maqullan’ghan mezkur qarar gherip metbu’atlirida küchlük inkas qozghidi.21 – may küni Bilgiye parlamentida uyghur mejburi emgek tüzümige qarshi mexsus qarat qobul qilin’ghan idi.Undin bashqa yene italiye we yengi zenlandiye parlamentliridimu xitayning uyghurlargha yürgüziwatqan basturush heriketlirini < eghir derijidiki kishilik hoqoq tajawuzchiliq qilmishliri > dep mexsus qarar qobul qilin’ghan idi.Germaniye parlamentidimu uyghur irqiy qirghinchiliqi heqqidiki qarar lahiyesi muzakire basquchida turmaqta.
( 2 )Bügün, yeni 15 – iyun küni bolsa sherqiy türkistan xelqi üchün tarixiy ehmiyetke ige mohim künlerning biri bolup, 1988 – yili 6 – ayning 15 – küni Ürümqidiki minglighan uyghur aliy mektep oqughuchiliri mustebit xitay hakimiyitining milliy zulmigha we milliy kemsitishige qarshi tenichliq sheklide keng kölemlik naraziliq namayishi elip barghanliqining 33 – yilliq xatire künidin ibaret.15 – iyun milliy oyghunush herikitini 1987 – yili atalmish < shin jiang uniwersititi > da qurulghan < oqughuchilar pen – mediniyet uyushmisi > teshkilligen bolup, nöwette Dunya uyghur qurultiyining reyislik wezipisini ötewatqan Dolqun Eysa ependim bolsa eyni chaghda mezkur uyushmining reyisi we 15 – iyun herikitining eng asasliq rehberlirining biri idi.1988 – yili yüzbergen 15 – iyun namayishi bolsa 1985 – yili 12 – dékabir élip bérilghan milliy oqughuchilar namayishidin kéyinki yene bir qétimliq zor kölemlik heriket bolup, zamanida xitay hakimiyitini köp alaqzade qilghan we Sherqiy Türkistan xelqining milliy oyghunush herikitige türtke bolghan. Netijide, mezkur heriketni qozghighan <<pen – medeniyet uyushmisi>>ning reisi Dolqun Eysa, bash katipi Waris Ababekri qatarliq yitekchiler Aliy mekteptin qoghlanghan, shu seweptin Dolqun Eysa ependim 1994 – yili chetelge hijret qilip chiqishqa mejbur bolghan idi.Xitayning köp qetim tutqun qilishigha we izchil teqip qilishigha uchrighan Waris Ababekri ependim bolsa 2019 – yili jaza lagirlirigha qamalghan, lagirdiki qattiq qiyin – qistaqlar sewebidin eghir keselge muptila bolghan Waris Ababekri ependim shu yili 11 – ayda lagirdin qoyup bir hepte ötmeyla alemdin ötken idi. < Oqughuchilar arisida tar milletchilik idiyesini terghip qilghan, mezmuni saghlam bolmighan dirammilarni sezip sehnileshtürüp chiqqan, Oqughuchilarni Namayish qilishqa qutratqan we namayishqa bashlamchiliq qilghan, hökümet bilen ochuq qarshilashqan digendek sewepler bilen 1988 – yili 9 – ayda Aliy mekteptin heydelgen Dolqun Eysa ependim chetelge hijret qilip chiqqandin buyan özining weten – millet yolidiki kürüshini bir künmu toxtutup qoymidi, Dolqun Eysa ependim 1994 – yili Türkiyege hijret qilip kelgen hamanla Türkiyede oquwatqan uyghur oqughuchilarni teshkillep istanbulda < uyghur oqughuchilar uyushmisi > ni qurup chiqip siyasi paaliyitini dawamlashturdi, Dolqun Eysa ependim reyislik qilghan mezkur uyushma asasida 1996 – yili Germaniyening Miyonxin shehride 10 din artuq döwlettiki uyghur yashlirining qoshulushi bilen < Dunya uyghur yashliri qurultiyi > qurup chiqildi, Dolqun Eysa ependim 1999 – yili germaniyede qurulghan <sherqiy türkistan ( uyghuristan ) milliy qurultiyi > ning we bu ikki qurultayning birlishishi netijiside 2004 – yili qurulghan hazirqi Dunya uyghur qurultiyiningmu eng asasliq qurghuchilirining biri idi.Dolqun Eysa ependimni mekteptin heydesh heqqide chiqirilghan qararnamide, Dolqun Eysa ependimning eyni chaghda xitayning maarip jehette uyghur mektepliri bilen xitay mekteplirige qarita qosh ölchem siyasiti yürgüzüwatqanliqi heqqide hazirlap chiqqan tekshürüsh doklati we uniwersitetta merhum wetenperwer sha’irimiz Abduxaliq uyghurning axirqi hayati teswirlengen < uyghur oghlani > namliq dirammini yezip chiqip sehnileshtürgenliki we öziningmu dirammida Abduxaliq uyghurning rolini oynap chiqishi qatarliqlar unung eng asasliq jinayetliri qilip körsütülgen.Nöwette dunyaning herqaysi elliride 1988 – yili Dolqun Eysa ependim rehberlik qilghan uyghur aliy mektep oqughuchiliri namayishigha qatnashqan köpligen shahidlar yashimaqta Amerikidiki uyghur herikiti teshkilatining reyisi Roshen Abbas xanimmu ene shularning biri.Uzun yillardin buyan Dolqun Eysa ependim we unung chetellerdiki sebdashliri milliy oyghunush herikitining simowullirining biri hisaplan’ghan 1988 – yilidiki 15 – iyun namayishining xatire künini türlük shekiller bilen eslep kelmekte.2018 – yili 15 – iyun küni eyni chaghdiki namayishqa biwaste qatnashqan bir qisim sebdashlar Dolqun Eysa ependimning riyasetchilikide Germaniyening Miyonxin shehrige toplunup mexsus ilmiy muhakime yighini ötküzüsh arqiliq 1988 – yilidiki 15 – iyun milliy herikitining 30 – yilliqini daghdugha bilen xatirligen idi.
( 3 )6 – ayning 11 – künidin 13 – künigiche Engiliyede echilghan G7 aliy derijilikler uchrishishidin keyin elan qilin’ghan birleshme bayanatta uyghurlar mesilisining alahide tilgha elinishi we mustebit xitay hakimiyitining uyghurlargha yürgüziwatqan mejburi emgek tüzümini bikar qilish we sherqiy türkistanda insaniy heq – hoqoqlargha hörmet qilishning telep qilinishi xitay terepning qattiq naraziliqini qozghidi.Xitayning Engiliyediki bash elchisi bu heqte elan qilghan bayanatida qisqartilghan nami G7 dep atalghan sana’etleshken 7 döwlet guruppisini xitaygha qara chaplash we sherqiy türkistan mesilisi heqqide asassiz ighwa tarqitish bilen eyiplidi.Küzetküchiler dunya ishlepchiqirish qimmitining yerimigha yeqinraqini teshkil qilidighan G7 aliy derijilikler uchrushushining ortaq bayanatida uyghurlar mesilisining alahide tilgha elinishining intayin zor ehmiyetke ige ikenlikini, bunung uyghurlar mesilisining yershariwiy xarektirlik mohim mesililerning birige aylan’ghanliqini körsütidighanliqini ipade qilishmaqta.Bu munasiwet bilen bügün istansimizning mexsus ziyaritini qobul qilghan Dunya uyghur qurultiyining muawin reyisi, Türkiyediki istiratigiye mutexesisi doktur Erkin Ekrem ependim bu heqte özining qarashlirini bayan qilip mundaq didi 🙁 Erkinning sözini toluq bersek )
( 4 )Shimaliy atlantik ehdi teshkilati NATO ning bash katipi jéns stolténbérg eza döletlerning xitay bilen ortaq qimmet qarishigha emeslikini, buni xitayning Uyghurlargha qaratqan mu’amilisidin körgenlikini bildürüp, eza döletlerning xitaygha qarita kolléktip siyasitini «Kücheytishi» kéreklikini bildürgen. Styolténbérg bu sözni NATO gha eza döletler bashliqliri yighini bélgiyede échilishning harpisida kanada axbarat shérkiti CBC-ning muxbirigha éytqan.Stolténbérg mundaq digen: «Xitay biz bilen ortaq qimmet qarishigha ige emes… biz buni xitayning xongkongdiki démokratik naraziliqlarni qandaq basturghanliqi, Uyghurlargha oxshash az sanliq milletlerge qandaq zulum qilghanliqi, shundaqla ularning zamaniwi téxnologiye, ijtima’iy taratqu, yüz tonush téxnikisini ishlitip, öz xelqini biz burun körüp baqmighan shekilde közetkenliki we nazaret qilghan’ghanliqidin körüp yettuq.»U yene «Bularning hemmisi shimaliy atlantik ehdi teshkilatining xitay mesilisige kelgende siyasitimizni kücheytidighan bir siyaset berpa qilishimizni téximu telep qilidu,» dégen.NATO gha eza döletler bashliqliri yighini 14-iyun NATO ning bélgiye paytexti béryusséldiki bash shtabida bashlan’ghan. Yighinda tunji qétim xitayning xelq’ara tertipke we NATO diki ittipaqdash döletlerge «Sistémiliq xiris» peyda qiliwatqanliqi tekitlen’gen.
( 5 )Xitay da’irilirining xoten sheher merkizidiki bir meschitni chéqiwétip, uning ornigha xilton méhmanxanisi sélishqa bashlighanliqi ashkarlan’ghan. Bu ehwalni en’giliyediki «Télégraf» ning muxbirliri yéqinda xotenni ziyaret qilghanda bayqighan. «Télégraf» gézitining bildürishiche, esli bu meschit 2018-yili chéqiwétilgen bolup, uni «Awstraliye istiratégiyelik siyaset inistituti» sün’iy hemrah süretliridin bayqighan iken.Bu qétim «Télégraf» gézitining muxbirliri xoten’ge barghanda bu meschitning ornigha xilton-xampiton méhmanxanisi séliniwatqanliqini körgen. Xewerde bu meschitning hazir mu’ezinning ezan awazini qurulush mashinilirining awazi alghanliqi, bir kishining bu orunda burun meschit barliqini éytqanliqi, uning sherqiy türkistanda ghayib bolghan nurghun meschit, tawapgahlarning peqet birsi bildürgen.»Awstraliye istiratégiyelik siyaset inistituti» ning ötken yili élan qilghan bu heqtiki doklatida, sherqiy türkistanda yéqinqi bir qanche yil ichide 16 ming meschitning chéqip tashlan’ghanliqi yaki buzghunchiliqqa uchrighanliqini élan qilghan.»Télégraf» gézitining xewiri da’iriler sherqiy türkistandiki kona mehellilerni «Özgertish» ni tézletken mezgilde élan qilin’ghan. Xitay taratqulirining bildürüshiche, atalmish Uyghur aptonom rayonliq turalghu öy we qurulush nazariti 10-iyun axbarat yighini ötküzüp, «Yashan’ghanlar köp, tarixiy mesilisi nurghun, ziddiyet köp kona mehellilerning aldin’alla özgertilidighanliqi» ni bildürgen.
( 6 )»Nyu-york waqti» gézitining ataqliq obzorchisi nikolas kristof 12-iyun mezkur gézitte maqale élan qilip, xitayning Uyghurlargha «Irqiy qirghinchiliq» qiliwatqanliqini élan qilip qoyup héchnéme qilmasliqqa bolmaydighanliqini bildürgen. Uning éytishiche, kéler yilqi béyjing «Irqiy qirghinchiliq olimpiki» ni qismen bayqut qilish shundaqla sherqiy türkistanda ishlepchiqirilghan mehsulatlarni cheklesh yéterlik we razi qilarliq bolmisimu, biraq héchnéme qilmasliqtin yaxshiraq iken.Nikolas kristof «Bir ayalning xitayning wehshiylikide ötken kechmishliri» mawzuluq maqaliside, özining ismini nensi, dep atighan bir Uyghur ayal we uning a’ile ezalirining xitay da’iriliri teripidin tutqun qilinip, bezi a’ile ezalirining hazirghiche iz dérikining bolmasliqidek tragédiyelik kechmishi arqiliq Uyghurlarning nöwettiki weziyitini yorutup bergen.U xitayning bir milyon Uyghurni lagérlargha qamishi diqqet qozghap, Uyghurlarning tughulushi sistémiliq azaytishqa uchrishi hazirghiche bek diqqet qozghimay kelgenliki, halbuki Uyghur nopusi xitay emeldarlirining nishanigha aylan’ghanliqini bildürgen.Nikolas kristof maqaliside,xitayning Uyghurlargha «Irqiy qirghinchiliq» qiliwatqanliqini élan qilip qoyupla hechnime qilmay mürini chirip turuwelishqa bolmaydighanliqini, buxil qirghinchiliqni tosush üchün xelqaraning jiddi heriketke ötüshi lazimliqini alahide tekitlep ötken.
