Essalamu eleykum hörmetlik teliwizor körgüchiler, Dunya uyghur qurultiyi tor teliwiziyesining kündilik xewerler purogrammisigha xush keldinglar, men Hidayet Musajan, bügün 6 – ayning 16 – küni charshenbe, heminglarning mushu waqtinglar xeyirlik bolsun !
Hörmetlik körürmenler, töwende diqqitinglar bügünki xewerler puromrammimizda bolsun !
( 1 )
Uyghur sot kolligiyesining Londondiki tunji soti axirliship bir hepte öte ötmeyla Chéxiye we Bilgiye parlamentlirining arqa – arqidin xitayning sherqiy türkistanda uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqlerge yürgüziwatqan qilmishlirini resmiy yosunda irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet dep qarar qobul qilishi chetel metbuatlirida intayin küchlük ghulghula qozghidi.
Bolupmu Yawropa birlikining merkizi hisaplan’ghan Bilgiyening mezkur qarari yawropa metbuatlirida keng dayiride orun aldi. chünki yawropa parlamenti bilen yawropa komisyoni we yawropa ittipaqining köpligen ish bejirish organliri Bilgiyening paytexti Bürükselge orunlashqan bolup, Bilgiye parlamentining uyghur irqiy qirghinchiliqi heqqidiki qarari Yawropa ittipaqigha we unung’gha eza döwletlerge biwaste tesir körsütidu.
Chexiye we Bilgiye parlamentlirining yuqarqi qararidin keyin Dunya uyghur qurultiyi, Xelqara sherqiy türkistan teshkilatliri birliki, uyghur kishilik hoqoq qurulushi, uyghur herikiti teshkilati, Bilgiye uyghur jemiyiti qatarliq köpligen uyghur teshkilatliri we burghunlighan xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatliri bes – beste bayanat elan qilip Chexiye we Bilgiye parlamentining yuqarqi qararlirini qizghin qarshi alidighanliqlirini ipade qilip kelmekte.
Bilgiye parlamentining yeshiller partiyesige mensup parlament ezasi, sherqiy türkistan xelqining semimiy dosti Samuel Kogolati ependim bolsa Bilgiye parlamentining uyghur irqiy qirghinchiliqini qobul qilishida eng asasliq rol oynighan shexislerning biri bolup, u ötkenh yili 2 – aydin bashlapla Dunya uyghur qurultiyi we Bilgiye uyghur jemiyiti bilen hemkarliship Bilgiye parlamentida uyghur irqiy qirghinchiliqini qobul qilish herikiti qozghighan we Bilgiye parlamentigha sunulghan bu heqtiki qarar lahiyesimu Samuel Kogolati ependim teripidin hazirlanghan idi.
Samuel Kogolati ependim 15 – iyun küni Bilgiye parlamentida uyghur irqiy qirghinchiliqi qarari qobul qilin’ghandin keyin elan qilghan bayanatida mundaq dep körsetti :»Bélgiye Uyghurlar uchrighan insaniyetke qarshi jinayetni we Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq xewpini étirap qildi. Bu téxi bir nechche ay ilgirila tesewwur qilish qéyin bolghan bir tarixiy peyt bolup hésablinidu. Seperwerlik heriketlirimiz netijige érishti!»
U yene mundaq dédi:»Bügün bélgiye parlaménti dunyagha agahlandurush belgisi chiqardi. Shinjang Uyghur rayonidiki Uyghurlarwe bashqa az sanliq milletler topi insaniyetke qarshi eng qebih jinayetlerning qurbani bolup, irqiy qirghinchiliq xewpige duch kelmekte. Emdi heriket qilmasliqqa héchqandaq bahane qalmidi».
Xitay hökümiti Bilgiyede uyghur irqiy qirghinchiliqini qobul qilish herikitige bashlamchiliq qiliwatqan parlament ezasi Samuel Kogolati ependimdin öch elish meqsidide bu yil 3-ayda unung‘gha we uning a’ile ezalirigha jaza tedbiri élan qilghan. Shundaqla yene, bélgiye parlaméntida buyil 5-ayning 4-küni ötküzüsh pilan qilin’ghan Uyghurlar toghrisidiki guwahliq bérish yighinimu tor hujumigha uchrap kéchiktürülgen idi. Eyni chaghda bu hujumning xitay teripidin qilin’ghanliqi perez qilin’ghan. Mezkur guwahliq anglash yighinida lagér shahiti qelbinur sidiq xanim guwahliq bergenidi.
parlamént ezasi samu’él kogolati yuqarqi yazma bayanatida xitayning démokratiyege zerbe bérish heriketlirining iradisini téximu tawlighanliqini bayan qilip mundaq did : «Xitay aldi bilen bizning bu teklip layihemizni yoqitishqa urundi, arqidin men we a’ilemge jaza tedbiri élan qildi. Biraq bu jazalar xitayning arzusining eksiche netije berdi. U bizning parlaméntning démokratiyesini nishanlash arqiliq, bizning xitaydiki kishilik hoquq üchün küresh qilish iradimizni kücheytti. Xitay bizge jaza bérish arqiliq bizning xizmitimizning muhimliqini bizge yene bir qétim ispatlap berdi. Parlaméntimiz ochuq-ashkara we obyéktip halda ispat anglash we süpetlik munazire élip bérish arqiliq, ajizlashmay turup xizmitini dawamlashturdi».
Parlament ezasi samu’il kogolati yene 15 – iyun «Xitay mesilisi boyiche parlaméntlar ara hemkarliq guruppisi» da qilghan sözide bélgiye hökümitige mundaq dep chaqiriq qildi:»Uyghurlargha qaritilghan wehshiylikler dawam qiliwatqan bir peytte, biz bélgiye hökümitini resmiy halda xitay bilen ikki terep ötküzüp bérish shertnamisini bikar qilishqa we xitayning meblegh sélish kélishimini ret qilishqa chaqirimiz. Uyghurlar tutup turuluwatqan jaza lagérliri ochuq turghan muddetqiche, xitay bilen yene normal munasiwetni dawamlashturushqa bolmaydu. Bélgiye belkim bir kichik dölet bolushi mumkin, emma biz dunyagha kishilik hoquqning hemme jayda, hemme adem üchün oxshash qoghdilishi kérekliki toghrisida éniq signal eweteleymiz».
( 2 )
Bilgiye parlamentida uyghur irqiy qirghinchiliqini qobul qilip qarar elin’ghan del 15 – iyun küni Bilgiyening paytexti we Yawropa birlikining merkizi Bürükselde ötküzülgen Amerika bilen Yawropa birliki otturisidiki aliy derijilikler söhbiti jeryanidimu uyghurlar mesilisi alahide tilgha elindi.
Engiliyediki G7 yighinini axirlashturup Bürükselge yetip kelgen Amerika Prézidént jow baydin 15 – iyun küni Yawropa konseyining reyisi Charles Michel we Yawropa komisyonining reyisi Ursula von der Leyen bilen Rosiye,Xitay we iran mesilisi, shundaqla korona wirusigha birlikte taqabil turush we iqlim mesililiri heqqide muzakire elip bardi.
Yawropa komisyonining reyisi Ursula von der Leyen xanim ikki terep söhbitidin keyin metbuatlargha qilghan sözide, bu qetimqi söhbet jeryanida xitayning kishilik hoqoq xatirisigimu qarap chiqqanliqini bayan qilish bilen birge, insaniy heq – hoqoq we qedir – qimmetlerge hörmet qilishning mohimliqini alahide tekitlep ötti.
Aqsarayning bu qetimqi yighinning mezmoni heqqide metbuatlargha bergen melumatida körsütülishiche, Amerika bilen Yawropa birliki otturisida ötküzülgen bu nöwetlik aliy derijilikler söhbiti jeryanida teximu demokratiyeleshken tenich we bixeter dunya berpa qilishning mohimliqi tekitlinish bilen birge, xitayning sherqiy türkistan we tibettiki kishilik hoqoq tajawuzchiliq qilmishliri,xongkongning aptonomiyelik we demokratik tereqqiyatigha qiliwatqan tajawuzchiliqliri we xitayning özige xoshna ellerge iqtisadi jehettin seliwatqan tehditliri qatarliq mesililer heqqide tepsili muzakire elip barghan.
Küzetküchilerning qarishiche bu Amerika bilen Yawropa birliki otturisida ötküzülgen aliy derijilikler uchrushushida sherqiy türkistan mesilisining tunji qetim tilgha elinishi bolup hisaplinidu.
Bu qetimqi ikki terep uchrushushining del Bilgiye parlamentida uyghur irqiy qirghinchiliqi qarari qobul qilin’ghan künge toghra kelishi küzetküchilerning küchlük diqqitini qozghimaqta.
Xitayning yawropa ittipaqida turushluq wekiller ömiki shu küni bu heqte elan qilghan bayanatida Amerika bilen Yawropa ittipaqi otturisida ötküzülgen bu qetimqi aliy derijilikler uchrushushining ikki terepning munasiwetlirini normal tereqqi qildurush dayirisidin bekla uzaqliship ketkenlikini we xitayning ichki ishlirigha qopalliq bilen arilashqanliqini tekitlesh bilen birge, < hazirqi jungguo esla burunqi jungguo emes, ornidin des turghan jungguo xelqini hechqandaq bir küch qorqutalmaydu > dep chalwaqidi.
( 3 )
15 – iyun bolsa Uyghur milliy herikiti üchün, jümlidin pütün sherqiy türkistan xelqi üchün tolimu beriketlik we unutulmas bir kün boldi.
Bilgiye parlamentida uyghur irqiy qirghinchiliqi qarari qobul qilin’ghan we Amerika bilen Yawropa birliki otturisida ötküzülgen aliy derijilikler söhbitide tunji qetim sherqiy türkistan mesilisi muzakirige qoyulghan 15 – iyun küni yene bir xoshxewer Amerikidin keldi.
15 – iyul küni Amérika hökümitige qarashliq «Amérika xelq’ara diniy erkinlik komitéti» ning komissari elge tonulghan siyasi paaliyetchilirimizdin adwukat Nuri Türkel ependim mezkur komitetning mu’awin re’islikige östürüldi.
Mezkur xewer herqaysi ellerde yashawatqan sherqiy türkistanliq qerindashlirimizni cheksiz söyündürdi we ghururlandurdi, chetellerdiki uyghur teshkilatlirimizdin, siyasi paaliyetchilirimizdin we awam xelqimizdin uyghur xelqining pexirlik oghlani Nuri Türkel ependimge tebrikler yeghishqa bashlidi.
Dunya uyghur qurultiyining reyisi Dolqun Eysa ependim, Qurultay ijrahiye komitetining reyisi Ömer Qanat ependiler bu heqte qilghan tebrik sözliride, Nuri Türkel ependimning yengi wezipisini qizghin tebrikleydighanliqini ipade qilish bilen birge, bunung pütün sherqiy türkistan xelqining ortaq bir sheripi we ghururi ikenlikini, Nuri Türkel ependimning bundin keyinki xizmetlirige yengi utuqlar tileydighanliqini tekitleshti.
Nuri Türkel ependimning bu wezipige teyinlengenliki heqqidiki uxturush Amérika hökümitige qarashliq «Amérika xelq’ara diniy erkinlik komitéti» ning resmiy tor betide 15 – iyun küni elan qilindi.
2020-yili may éyida amérika awam palatasining re’isi nensiy pélosi xanim teripidin biwasite «Amérika xelq’ara diniy erkinlik komitéti» ning komissarliqigha teyinlengen Nuriy türkel ependim xizmetke chüshkendin buyan «Dewr» zhurnilining «Dunyadiki eng tesirchan 100 shexs», «Bayliq» zhurnilining «Dunyadiki 50 neper ulugh rehber» qatarliq tizimlikliridin orun alghan idi.
Bu qétim yéngidin «Amérika xelq’ara diniy erkinlik komitéti» ning re’islikige teyinlengen neydin mé’anzi bu heqte elan qilghan bayanatida, «Bundin kéyinki xizmetlerde mu’awin re’is nuriy türkel bilen téximu zich hemkarliship, diniy étiqad erkinliki saheside téximu köp utuqlarni qolgha keltürüshni ümid qilimen» dép körsetti.
Uyghur xelqining pexirlik oghlani Nuri Türkel ependimning Amérika xelqara diniy erkinlik komitétining muawin reyislikige teyinlishi bir tasadipiliqmu ? elwettiki hergizmu tasadipiliq emes, insanlar üchün hech bir netije tasadipi qolgha kelmeydu, bu, Nuri Türkel ependimning chetelge hijret qilip chiqqan 1995 – yilidin buyan Sherqiy türkistan xelqi we Uyghur millitining hörlüki üchün elip barghan tinimsiz kürüshining, töligen bedilining we bu muqeddes yolda elip barghan izdinishining netijisidin ibaret, xalas !
( 4 )
BDT kishilik hoquq mutexessisliri 14-iyun bayanat élan qilip, xitayda Uyghurlarni öz ichige alghan tutqundiki azsanliq milletler we diniy guruhlarning mejburiy ichki eza köchürüsh nishanigha aylan’ghanliqigha da’ir xewerlerdin qattiq chöchügenliki, özlirining bu jehettiki «Ishenchlik uchurlar» gha érishkenlikini jakarlighan.
Bayanatta éytilishiche, ular xitaydiki bashqa mehbuslargha bundaq telep qoyulmisimu, biraq étnik, til yaki diniy az sanliq millet tutqunlirining mejburiy halda qéni tekshürülidighanliqi, ultra awazliq eswab we réntéginliq eswablar bilen ichki ezalirining tekshürülüp, érishken uchurlarning xitaydiki ichki eza teqsim qilidighan janliq ichki eza sanliq ambirigha kirgüzülidighanliqigha a’it «Ishenchlik uchurlar» ni tapshuruwalghan.
Uyghurlarning xitaydiki ichki eza sodisining qurbanigha aylinishi 1990-yillarning bashliridin tartipla bashlan’ghanliqi qeyt qilinsimu, biraq uning 2017-yilidiki chong tutqundin bashlap kölimining téximu kéngeygenliki, téximu sistémilashqanliqi, kesipleshkenliki we téximu torlashqanliqi ilgiri sürülüp kelgen.
Mezkur bayanat b d t ning adem etkeschiliki, ayallar-balilar hoquqi, jismaniy-rohiy salametlik, az sanliq milletler, diniy erkinlik, ten jazasi, xalighanche tutqun’gha qarshi turush qatarliq ishlirigha mes’ul 12 neper kishilik hoquq mutexessisi teripidin élan qilin’ghan. Bayanatta xitaydiki mejburiy ichki eza köchürüshning «Perqliq jaylardiki qolgha élinish sewebini chüshendürmey yaki qolgha élish buyruqi bérilmey turup, tutup turulidighan alahide étnik, til yaki diniy az sanliqlarni nishan qilghanliqi» tekitlen’gen.
yawropa taratqulirining xewer qilishiche, xitayning jenwede turushluq wekilining bayanatchisi lyu yüyin b d t mutexessislirini «Xata uchur» tarqitish, xitaygha «Töhmet qilish» bilen eyiblep, ularning bayanatini ret qildi we «Mutexessisler jungguo hökümiti teminligen nopuzluq uchurlargha sel qarap, jungguogha qarshi bölgünchiler we xurapiy falün’gongchilarning uchurini tallighan» dep biljirlidi.
( 5 )
15-Iyun küni «Dunya Uyghur qurultiyi», «Uyghur kishilik hoquq qurulushi» qatarliq Uyghur teshkilatliri we muhajirettiki Uyghurlar ijtima’iy alaqe munberliride bayanat élan qilish we bashqa pa’aliyetler arqiliq, «Uyghur ana tili küni» ni qutluqlidi.
Dunya Uyghur qurultiyi 2015-yili 5-ayning 22-küni resmiy bayanat élan qilip, xitay hökümitining her xil cheklime siyasetliri sewebidin éghir xirisqa duch kéliwatqan Uyghur ana tilini qoghdash üchün, her yili 15-iyun künini «Xelq’ara Uyghur ana tili küni» dep xatirileshni qarar qilghanidi.
Dunya Uyghur qurultiyi bu yil 15-iyun küni élan qilghan bayanatidimu xitay hökümiti teripidin yoqitilish obyéktigha aylan’ghan Uyghur ana tilini qoghdashni tekitlidi.
Uyghur ana tili yéqinqi 20 yildin buyan xitay hökümiti yolgha qoyghan her xil cheklimiler sewebidin, éghir xirisqa duch kelgenidi. Xitay hökümiti 1990-yillarning axiri, deslep xitay ölke sheherliride «Shinjang sinipliri» ni qurush, 2000-yillarning béshida sherqiy türkistanda «Qosh tilliq siniplar» ni tesis qilish arqiliq Uyghur ewladlirini xitay tilida terbiyeleshni yolgha qoydi. Halbuki 2016-yili 9-aygha kelgende atalmish Uyghur aptonom rayonluq ma’arip nazariti uqturush chiqirip, sherqiy türkistandiki yesli, bashlan’ghuch we ottura mekteplerde «Dölet tili oqutushi» namida xitay tili oqutushini omumyüzlük yolgha qoyghan idi.
Mana shundaq ehwalda herqaysi ellerdiki Uyghur teshkilatlirining yéteklishide muhajirettiki Uyghurlarning ana tilini qoghdash herikiti bashlandi. Deslepki mezgillerde herqaysi döletlerde tarqilip olturaqlashqan Uyghurlar perzentlirige a’ilide Uyghur ana tilini ögitishni bala terbiyesidiki muhim nuqtilarning biri qildi. Kéyinki mezgillerde bolsa Uyghurlar nisbeten köp olturaqlashqan döletlerde Uyghur ana til mekteplirini tesis qilish, Uyghur ana tili ma’aripini tereqqiy qildurush arqiliq Uyghur milliy kimlikini saqlap qélish teshebbusi barghanche kücheydi.
( 6 )
Amérika oqurmenlirige eng tonushluq bolghan gézitlerdin «Washin’gton pochtisi» géziti 15-iyun küni tehrirat maqalisi élan qilip «Uyghur qirghinchiliqining qabahetlirini yoshurghili bolmaydu» dep körsetti.
Mezkur tehrirat maqalisi xitay hökümitining amérika qoshma shitatlirida turushluq bash elchisi süy tyenkeyning may éyida élan qilin’ghan yazma bayanatigha reddiye teriqiside yézilghan. Süy tyenkey öz bayanatida «Shinjangda ötken 20 nechche yil mabeynide köp qétimlap térrorluq heriketliri körülgenliki üchün hökümitimiz térrorluq we esebiylikning aldini élish üchün bir qatar tedbirlerni qollandi. Amérika we bashqa jaylardiki düshmen küchler bolsa nöwette shinjangda qirghinchiliq boluwatidu, démekte. Bu pütünley ighwa» dégen. Shundaqla ötken 40 yilda Uyghur nopusining 10 hesse köpeygenlikini buninggha misal qilghan.
«Washin’gton pochtisi» ning tehrirat maqaliside buninggha reddiye bérilip, nöwette alliqachan bir milyondin artuq Uyghurning lagérlargha qamilip bolghanliqi, buninggha yandashturulup mejburiy emgek, Uyghurlarning milliy we diniy kimlikini özgertish urunushi dégenlerning eng yuqiri pellige chiqqanliqi eskertilidu. Shundaqla tetqiqatchi adryan zénzning Uyghur nopusi heqqidiki eng yéngi doklatidin neqil élinip, xitay hökümitining Uyghur nopusining üstünlükini buzup tashlash, Uyghurlarning tughut nisbitini kontrol qilish, Uyghur diyarigha xitay köchmenlirini köplep makanlashturush qatarliq charilar bilen Uyghurlarni téximu téz assimilyatsiye qilmaqchi boluwatqanliqi alahide tekitlinidu
