Author: DUK Vakfı

«

يەر شارى كىشىلىك ھوقۇق ھىمايىچىلىرى» ناملىق تەشكىلات د ئۇ ق بىلەن بىرلىشىپ ئۆتكۈزگەن ئاخبارات ئېلان قىلىش يىغىنىدا د ئۇ ق رەئىسى دولقۇن ئەيسا ئەپەندى گوللاندىيەدە پاناھلىنىۋاتقان لاگېر شاھىتلىرىدىن قەلبىنۇر سىدىق خانىمغا «قەھرىمان» لىق مۇكاپاتىنى تەقدىم قىلغان. 2021-يىلى 5-ئاپرېل، گوللاندىيە.

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

د ئۇ ق گوللاندىيەدە خىتايغا قارشى نامايىش، ئاخبارات ئېلان قىلىش يىغىنى ۋە لاگېر شاھىدلىرىنى مۇكاپاتلاش قاتارلىق پائالىيەتلەرنى ئۆتكۈزدى.

ئاۋام پالاتاسى تاشقىي ئىشلار كومىتېتى (House Foreign Affairs Committee) 6-ماي توردا «شىنجاڭدىكى ئۇيغۇر ۋە باشقا ئاز سانلىق مىللەتلەرگە قىلىنغان ۋەھشىيلىك» ناملىق گۇۋاھلىق بېرىش يىغىنى ئۆتكۈزگەن. مەزكۇر يىغىندا گۇۋاھلىق بېرىشكە لاگېر شاھىدى تۇرسۇنئاي زىياۋۇدۇن خانىم، ئامېرىكا خەلقئارا دىنىي ئەركىنلىك كومىتېتىنىڭ كومىسسارى نۇرى تۈركەل ئەپەندى، جورجى تاۋن ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پروفېسسورى جېيمىس مىلۋارد قاتارلىقلار قاتناشقان.

ئاۋام پالاتاسى تاشقىي ئىشلار كومىتېتىنىڭ رەئىسى گىرىگورى مېكس ئەپەندى بۇ يىغىنغا رىياسەتچىلىك قىلغان بولۇپ، ئۇ مۇنداق دېدى: «ئامېرىكا خىتاي خەلق جۇمھۇرىيتىنى يۈرگۈزۈۋاتقان ۋەھشىيلىكلىرى ئۈچۈن جاۋاپكارلىققا تارتىشى كېرەك. شۇنداقلا ئىسپاتلانغان بۇ كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكىنىڭ جاۋاپكارلىرىنى جازالىشى كېرەك. بايدېن ھۆكۈمىتى ئۇيغۇر رايونىدا كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكىگە چېتىشلىق بولغان ئەمەلدارلارنى جازالىدى. بىز ئۇيغۇر رايونىدا يۈر بېرىۋاتقان باستۇرۇشقا قارشى تۇرۇش ئۈچۈن ئامېرىكانىڭ ئىتتىپاقداشلىرى بىلەن يېقىندىن ھەمكارلىشىشىمىز كېرەك. بىز خەلقئارالىق ئورگانلارغا شۇنى ئوچۇق دەيمىزكى، خىتاينىڭ يەرلىك ئاز سانلىق مىللەتلەرگە بولغان باستۇرۇشىغا بىرلىكتە قارشى تۇرۇشمىز كېرەك. بىز يەنە خىتاي ھۆكۈمىتىنى ئۆزى ئىمزا قويغان ‹ئىرقىي قىرغىنچىلىققا قارشى تۇرۇش ئەھدىنامىسى› غا ئەمەل قىلىشقا بېسىم قىلىشىمىز كېرەك. خىتاي ھۆكۈمىتى كىشىلىك ھوقۇق ئورگانلىرى، تەتقىقاتچىلار ۋە مۇخبىرلارنىڭ ئۇيغۇر رايونىغا كېرىپ ئەركىن ھالدا ھېچقانداق چەكلىمىگە ئۇچرىماستىن تەكشۈرۈش ئېلىپ بېرىپ، ئۇيغۇر رايونىدىكى ئەھۋاللارنى دوكلات قىلىشقا يول قويۇشى كېرەك.»

گېرمانىيەدىكى «دېر ستاندارد» گېزىتى د ئۇ ق رەئىسىنى زىيارەت قىلىپ، «خىتاي زۇلۇمىنى توختىتىشنىڭ بىردىن-بىر يولى خىتاينى جازالاش» ناملىق زىيارەت خاتىرىسى ئېلان قىلدى.

15-مارت گېرمانىيەدە نەشىردىن چىقىدىغان «دېر ستاندارد» گېزىتى د ئۇ ق رەئىسى دولقۇن ئەيسا ئەپەندىنى زىيارەت قىلىپ، «خىتاي زۇلۇمىنى توختىتىشنىڭ بىردىن-بىر يولى خىتاينى جازالاش» ناملىق زىيارەت خاتىرىسىنى ئېلان قىلدى. مەزكۇر زىيارەت خاتىرىسىدە د ئۇ ق نىڭ نۆۋەتتىكى پائالىيەتلىرى، د ئۇ ق نىڭ ميۇنخېندا قۇرۇلۇشىنىڭ سەۋەبلىرى، خىتاينىڭ نېمە ئۈچۈن ئۇيغۇرلارغا بۇنداق زۇلۇم قىلىدىغانلىقى، جازا لاگېرلىرى مەسىلىسى، د ئۇ ق رەئىسىنىڭ شەخسىي كەچمىشلىرى ھەم ئۇنىڭ چەتئەلدە خىتاي تەھدىتىگە يولۇقۇش ئەھۋاللىرى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان كەڭ دائىرىلىك مەزمۇنلاردا سوئاللار سورالغان ئىدى.

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

نورۋېگىيەدىكى «ئۇيغۇر ئەدلىيە ئارخىپى» ناملىق تەتقىقات مەركىزىنىڭ خادىملىرى ئۈرۈمچى شەھىرىنىڭ تەڭرىتاغ رايونىغا جايلاشقان خوڭيەنچى سۇ ئېلېكتر ئىستانسىسى ۋە ئۇنىڭ يۇقىرى تەرىپىدىكى لىنىيە بويىچە دائىرىدىكى جايلاشقان گۇمانلىق ئورۇنلارنىڭ سۈنئىي ھەمراھ سۈرەتلىرىنى بىر مەزگىللىك كۆزىتىپ تەكشۈرۈش جەريانىدا، نۇرغۇن گۇمانلىق نۇقتىلارنى بايقىغان ئىكەن. مەزكۇر ئورۇننىڭ مەسئۇلى بەختىيار ئۆمەر ئەپەندىنىڭ بايان قىلىشىغا قارىغاندا، ئۈرۈمچى 310-يول قاتناش ئاپتوبۇسىنىڭ قارلىغاچلىق يولى ئاخىرقى بېكىتىگە جايلاشقان ھەربىي گازارمىغا يانداش، قورشاۋغا ئېلىنغان بىر لاگېر بايقالغان. ئۇنىڭ ئىچىدىكى رەت-رەت بىنالار ۋە قورشاۋ تام، كۆزىتىش مۇنارلىرى، مەيدان قاتارلىق نۇقتىلار ۋە سۈنئىي ھەمراھ سۈرەتلەردە ئىپادىلەنگەن نۇرغۇن نۇقتىلار، ھەربىي گازارمىغا يانداش سېلىنغان بۇ قۇرۇلۇشلارنىڭ لاگېر ئىكەنلىكىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدىكەن.

يېقىندا كانادالىق ئەر-ئايال ئاندىرىيا ۋە گەررىي دىيك كانادا كىشىلىك ھوقۇق مۇزېيى بىلەن بىرلىكتە «خىتايدىكى ئۇيغۇر ئىرقىي قىرغىنچىلىقى» ماۋزۇلۇق بىر يىغىن تەشكىللىگەن ئىدى. بۇ يىغىندا ئۇلار تەتقىقاتچى ئادرىيان زېنز ۋە ئۇيغۇر پائالىيەتچى مەمەت توختى ئەپەندىلەر بىلەن بىرلىكتە ئۇيغۇرلارغا قارىتىلىۋاتقان ئىرقىي قىرغىنچىلىق ھەققىدە دوكلات سۇنغان .

خەۋەر مەنبەسى: ئەركىن ئاسىيا

بىز ئۇيغۇر ئېلىدە 2008-يىلىدىن 2018-يىلىغىچە 10 يىل ياشىغان ۋە ئۆزلىرىنىڭ سۆزى بويىچە ئىرقىي قىرغىنچىلىقنىڭ دەسلەپكى يىللىرىغا شاھىت بولغان بۇ كانادالىق ئائىلىنى زىيارەت قىلدۇق. گەررىي ۋە ئاندىرىيا دىيك ئائىلىسى دەسلەپكى 5 يىلدا ئۈرۈمچى كەسپىي ئۇنۋېرسىتىتىدا ئۇيغۇرچە ۋە خىتايچە ئۆگەنگەن. 2014-يىلى تۇرپانغا كۆچۈپ بېرىپ ئورگانىك ئوغۇت تىجارىتى بىلەن شۇغۇللانغان. ئۇلار ئۇيغۇر دېھقانلار بىلەن بىرلىشىپ ئورگانىك ئوغۇت ياساپ، ئۈزۈم سورتىنى ياخشىلاپ مول ھوسۇل ئالغان. ئەمما رايوندىكى چېكىدىن ئاشقان بىخەتەرلىك تەدبىرلىرى، چەكلىمىلەر، كەڭ كۆلەملىك تۇتقۇن ئۇيغۇرلارغا بولغىنىدەك ئۇلارنىڭمۇ ھاياتىنى قېيىنلاشتۇرغانلىقتىن، 2018-يىلى كاناداغا قايتىپ كەلگەن.

يېقىندىن بۇيان مۇھاجىرەتتىكى ئۇيغۇرلار ئارىسىدا «خىتاينىڭ ئۇيغۇرلارغا يۈرگۈزۈۋاتقان ۋەھشىيلىكلىرىنى ئامېرىكا باشچىلىقىدىكى بىر قانچە دۆلەت ‹ئىرقىي قىرغىنچىلىق› دەپ ئېلان قىلدى، بۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ھەر قايسى

دۆلەتلەردىكى پاناھلىق ئىشلىرىغا ئاسانلىق تۇغدۇرامدۇ؟» دېگەندەك مۇنازىرىلەر كۈچەيمەكتە.

ئالدىنقى ھەپتە ئامېرىكا كېڭەش پالاتاسى تاشقى ئىشلار كومىتېتىنىڭ ئەزالىرىدىن كىرىس كونس ۋە ماركو رۇبىئو بىرلىكتە ئامېرىكادىكى مۇساپىرلىق سالاھىيىتىنى بېكىتىش ئىشلىرىدا نۆۋەتتە خىتاينىڭ زىيانكەشلىكىگە ئۇچراۋاتقان ئۇيغۇرلارنى ئالدىنقى ئورۇنغا قويۇش ھەققىدە قانۇن لايىھەسى سۇنغان.

ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق قۇرۇلۇشى خادىملىرىدىن تەشۋىقات ۋە ئالاقە ئىشلىرىغا مەسئۇل پېتىر ئىرۋىن ئەپەندى مەزكۇر قانۇن لايىھەسى مارت ئېيىدا فلورىدا شتاتىنىڭ دۆلەت مەجلىس ئەزاسى دېموكرات تېد دورچ ۋە جۇمھۇرىيەتچىلەر پارتىيەسىدىن دۆلەت مەجلىس ئەزاسى مارىيو دىئازبالارت قاتارلىقلار سۇنغان «ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇقنى قوغداش قانۇن لايىھەسى» بىلەن ئوخشاش خاراكتېردىكى قانۇن لايىھەسى ئىكەنلىكىنى بىلدۈردى.

ئەنگىلىيە پارلامېنتىنىڭ ئاۋام پالاتا ئەزالىرى 22-ئاپرىل بىلەت تاشلاپ، بىردەك ئاۋاز بىلەن خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇر ئىلىدا ئېلىپ بېرىۋاتقان باشتۇرۇش ھەرىكەتلىرىنى «ئىرقىي قىرغىنچلىق» دەپ ئېلان

قىلغان. بۇنىڭ بىلەن ئەنگىلىيە ئامېرىكا، كانادا، گوللاندىيەلەردىن كېيىن خىتاينىڭ ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركىي مىللەتلەرگە قاراتقان قىلمىشىنى «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» دەپ تونىغان 4-دۆلەت بولۇپ قالدى.

خىتاي يېقىنقى يىللاردا مىليونلىغان ئۇيغۇرنى لاگېرلارغا قاماش، خورلاش، سىستېمىلىق قىيىن-قىستاق ۋە باسقۇنچىلىق قىلىش، مەجبۇرىي ئەمگەككە سېلىش، ئائىلىلىرىنى پارچىلاش، ئاياللىرىنى تۇغماس قىلىپ، نۇپۇسىنى ئازايتىش، ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنيىتى، تىلى، ئۆرپ-ئادەتلىرى ۋە دىنىي ئېتىقادىنى چەكلەش بىلەن ئەيىبلىنىپ كەلدى.

قارار لايىھەسى 22-ئاپرىل ئەنگىلىيە ئاۋام پالاتاسىدا مۇنازىرە قىلىنغاندىن كېيىن پالاتا ئەزالىرىنىڭ ھەممىسىنىڭ بىردەك قوللىشى بىلەن ماقۇللانغان بولۇپ، قارار لايىھەسىدە «شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى كەڭ كۆلەملىك كىشىلىك ھوقوق دەپسەندىچىلىكى ۋە ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت» ئەيىبلەنگەن. قارار لايىھەسى مۇنازىرىگە قويۇلغاندا كونسېرۋاتىپ ئاۋام پالاتا ئەزاسى نۇسرەت غەنى سۆز قىلىپ، ئۇيغۇر ئىلىدا «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» نىڭ بارلىق ئىپادىلىرىنىڭ يۈز بەرگەنلىكى، بۇنى «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» دەپ ئېتىراپ قىلىش كېرەكلىكىنى تەكىتلىگەن.