Essalamu eleykum hörmetlik teliwizor körgüchiler, Dunya uyghur qurultiyi tor teliwiziyesining kündilik xewerler purogrammisigha xush keldinglar, men Hidayet Musajan, bügün 6 – ayning 18 – küni jüme, hemminglarning mubarek jüme kününglar xeyirlik bolsun.
Hörmetlik körürmenler, töwende diqqitinglar bügünki xewerler pirogrammimizning tepsilatida bolsun !
( 1 )
Dunya uyghur qurultiyining teshebbusi we < sherqiy türkistan teshkilatliri hemkarliq munbiri > ning ortaq qararigha asasen xelqara olimpik küni munasiwiti bilen 6 – ayning 23 – küni pütün dunya miqyasida 2022 – yilliq beijing qishlaq olimpik yighinigha qarshi bir tutash halda elip berilidighan namayishlarning seperwerlik we teyyarliq xizmetliri jiddi dawam qilmaqta.
Dunya uyghur qurultiyi, shiwitsariye uyghur jemiyiti we tibet teshkilatlirining uyushturushi bilen 23 – iyul küni merkizi shiwitsariyening Lozan shehrige jaylashqan Xelqara olimpik komitetining aldida keng kölemlik birleshme namayish we yürüsh ötküzülidu, < irqiy qirghinchiliq olimpikini bayqut qilayli > digen ortaq sho’ar astide elip berilidighan birleshme namayishqa shiwitsariyede yashawatqan uyghur we tibetliklerdin bashqa yene shiwitsariyege xoshna döwletlerdiki qerindashlirimizmu kelip qatnishishqa hazirlanmaqta.
Germaniyedin Lozandiki namayishqa baridighan qerindashlirimiz üchün Dunya uyghur qurultiyi merkizi orgini teripidin mexsus aptobuslar kiralandi, Lozandiki olimpik muziyi aldida yawropa waqti saet 13:00 te resmiy bashlinidighan namayish saet 15:30 ghiche dawam qilidu.
Dunya uyghur qurultiyining reyisi Dolqun Eysa ependim bu munasiwet bilen aldinqi küni elan qilghan 2 – qetimliq seperwerlik nutqida Yawropada yashawatqan qerindashlirimizni weten – millet dawasi üchün bir künlük waqtidin kechip 23 – iyun Lozanda ötküzülidighan tarixiy namayishqa aktipliq bilen kelip qatnishishqa we bashqa ellerdiki qerindashlirimizningmu özliri turushluq ellerdiki uyghur teshkilatliri teripidin bu munasiwet bilen bir tutash halda elip berilidighan namayishlargha aktipliq bilen ishtirak qilishqa chaqirdi.
Kanada, Amerika, Austiraliye, Yaponiye, Türkiye we Yawropa elliridiki uyghur teshkilatlirimu 23 – iyun namayishi heqqide seperwerlik xizmetlirini jiddi dawamlashturmaqta.
Dunya uyghur qurultiyi merkizi ishxanisining istansimizgha bildürüshiche Xelqara olimpik küni munasiwiti bilen 23 – iyun küni 40 tin artuq döwlette < irqiy qirghinchiliq olimpikini bayqut qilayli > digen ortaq sho’ar astida namayish elip berilidu, uyghur teshkilatliri bolmighan döwletlerdiki namayishlarni Dunya uyghur qurultiyining hawalisi bilen Tibet we kishilik hoqoq teshkilatliri uyushturidu.
23 – iyun namayishini qachurmang we özingizning bir kishilik milliy hem wijdaniy mejburiyitingizni ada qilishqa gheyret qiling !
( 2 )
Dunya Uyghur qurultiyining teshebbusi we erzi bilen ötken yili 9 – ayda qurulghan xelqara Uyghur sot kolligiyesining tunji sotining mustebit xitay hakimiyitining shunche qattiq besimi, hujumi, tehditi we buzghunchiliqigha qarimastin 6 – ayning 4 – künidin 7 – künigiche Londonda muwapiqiyetlik halda ötküzülüshi, arqidinla Chexiye we Bilgiye parlamentlirining Uyghur irqiy qirghinchiliqini resmiy yosunda etirap qilip qarar qobul qilishi xitay hakimiyitini qattiq alaqzade qildi.
Xitay bir tereptin Bilgiye parlamentining bezi ezalirigha dawamliq embargo yürgüzidighanliqini elan qilsa, yene bir tereptin arqa – arqidin atalmish < shinjiang mesilisi heqqide axbarat elan qilish yighini > chaqirip özining sherqiy türkistan xelqi üstidin elip beriwatqan jinayi qilmishlirini aqlashning koyigha chüshti.
Xitay hökümiti 16 – iyun küni Ürümqide yene atalmish < shinjiang mesilisi heqqide 42 – qetimliq axbarat elan qilish yighini > chaqirip 6 neper uyghur ayalni sehnige chiqirip sözlütüsh arqiliq sherqiy türkistandiki jaza lagirliri we mejburi emgek tüzümining mewjutliqini pütüley inkar qilish bilen birge yene mejburi tughmas qildurush digenningmu tamamen yalghan ikenlikini, 2016 – yilidin buyan yolgha qoyulup keliniwatqan < qoshmaq tuqqan bolush > siyasitining netijiside xitaylar bilen yerlikler otturisidiki ittipaqliq we özara mehri – muhebbetning hessilep ashqanliqini ilgiri sürdi.
Axbarat elan qilish yighinida söz qilghan uyghur ayalliri yene özlirining jaza lagirida emes belki kesip terbiyelesh merkezliride telim alghanliqini we bu arqiliq ashqunluq idiyesidin qurtulghanliqini bayan qilishti.
Küzetküchilerning qarishiche xitayning özini aqlashqa bu derijide kiriship ketishi xuddi < oghrining yüriki pok – pok > digendek xitayning jinayetkarliq pisxikisini körsütüp beridu.
Xitay tashqi ishlar ministirlikining bayanatchisi 17 – iyun küni ötküzülgen axbarat elan qilish yighinida qilghan sözide yene Bilgiye parlamentining ezalirini sherqiy türkistan heqqide ighwa tarqitish we xitaygha qara sürkesh bilen eyiplidi we ularning bu herikitining xitayning sewrini tashurghanliqini, Bilgiye parlamentining bezi ezalirigha yene embargo yürgüzüshni dawamlashturidighanliqini tekitlidi.
Xitay hökümiti Bilgiyede uyghur irqiy qirghinchiliqini qobul qilish herikitige bashlamchiliq qiliwatqan we bu heqtiki qarar lahiyesini hazirlap sun’ghan parlament ezasi Samuel Kogolati ependimdin öch elish meqsidide bu yil 3 – ayda unung‘gha we uning a’ile ezalirigha jaza tedbiri élan qilghan idi.
parlamént ezasi samu’él kogolati ependim Bilgiye parlamentida uyghur irqiy qirghinchiliqi qarari qobul qilin’ghan 15 – iyun küni elan qilghan yazma bayanatida xitayning démokratiyege zerbe bérish heriketlirining iradisini téximu tawlighanliqini bayan qilip mundaq digen idi : «Xitay aldi bilen bizning bu teklip layihemizni yoqitishqa urundi, arqidin men we a’ilemge jaza tedbiri élan qildi. Biraq bu jazalar xitayning arzusining eksiche netije berdi. U bizning parlaméntning démokratiyesini nishanlash arqiliq, bizning xitaydiki kishilik hoquq üchün küresh qilish iradimizni kücheytti. Xitay bizge jaza bérish arqiliq bizning xizmitimizning muhimliqini bizge yene bir qétim ispatlap berdi. Parlaméntimiz ochuq-ashkara we obyéktip halda ispat anglash we süpetlik munazire élip bérish arqiliq, ajizlashmay turup xizmitini dawamlashturdi».
merkizi gérmaniyening bérlin shehride bolghan mérkato xitay tetqiqat inistituti yawropadiki eng chong aqillar ambiri bolup, xitay hakimiyiti bu yil 3-ayning 22-küni bu tetqiqat inistitutinimu qara tizimlikke kirgüzüp unung’gha qarshi embargo yürgüzgenlikini elan qilghan idi.
Merkato xitay tetqiqat inistituti teripidin 16-iyun küni elan qilin’ghan «Xitayning yawropadiki meblighi: 2020-yilidiki özgirish» namliq tetqiqat doklatida körsütülishiche, xitayning Uyghurlargha yürgüziwatqan insaniyetke qarshi jinayetlirini «Irqiy qirghinchiliq» dep tonughan bezi döletlerge xitay xéli zor derijide meblegh salghan. Mesilen, xitay létwagha 100 milyon, chéxiye jumhuriyitige 1 milyard 200 milyon, bélgiyege 2 milyard 600 milyon, gollandiyege 10 milyard 300 milyon, en’giliyege 51 milyard 900 milyon yawro meblegh salghan. Emma xitayning salghan bu mebleghliri u döletlerning «Uyghur irqiy qirghinchiliqi» din ibaret heqiqetni étirap qilishigha tosalghu bolalmighan.
( 3 )
Xitayning Uyghurlargha qaritiwatqan mejburiy emgikini ayaqlashturush we amérika shirketlirining bu mejburiy emgektin payda élishining aldini élish üchün aktip heriket qilip kéliwatqan amérika awam palatasining jumhuriyetchi mu’awin re’isi kéwin makkartiy xitaydiki mejburiy emgektin payda éliwatqan amérika shirketlirini jazalash üchün bu heqtiki munasiwetlik qanun’gha özgertish kirgüzüsh layihesini sun’ghan.
16-Iyun küni kéwin makkartiy bu heqte elan qilghan bayanatida mundaq dép körsetti :
«Nurghun mehsulatlarning xitayda ishlepchiqirilidighanliqi sir emes, shundaqla xitay kompartiyesining Uyghurlarni mejburiy emgekke salidighanliqimu sir emes. Amérikaliqlar erkinlik üchün küresh qilghuchilar bolush süpiti bilen qul emgikige köz yumsa bolmaydu.»
U yene mundaq dégen: «Héchqandaq amérika shirkiti xitayda yaki bashqa jaylarda mejburiy emgekke tayinidighan mehsulat yaki mulazimetlerge chétilip qalmasliqi kérek, biz jumhuriyetchiler négizlik kishilik hoquq siniqidin ötelmigen bu shirketlerge jaza yürgüzüsh üchün heriketke ötüp bu layiheni otturigha qoyduq.»
Kéwin makkartiy yene amérikaning xitayda Uyghurlargha qaritiliwatqan mejburiy emgekni ayaqlashturush, amérika shirketlirining buningdin menpe’etlinishining aldini élish üchün emeliy tedbirlerni qollinishi kéreklikini eskertken.
( 4 )
Amérikaning eng chong musulman teshkilatlirining biri bolghan «Amérika islami munasiwetler kéngishi» xilton shirkitining sherqiy türkistanning xoten sheher merkizidiki bir meschitning ornigha sélinishi pilanlan’ghan xilton méihmanxanisining qurulushini toxtitishi we qurulushni bikar qilishini telep qilghan. Yéqinda en’gliye «Kündilik télégraf» géziti’ing muxbiri xotenni ziyaret qilghanda xitay da’irilirining bu meschitni chéqiwétip, ornigha xilton méhmanxanisini öz ichige alghan chong soda merkizi sélishni pilanlighanliqini ashkarilighan idi.
Erkin asiya radiosi uyghur bölümimu bu meschitning xoten sheher merkizidiki duling meschiti,yeni len’ger ittipaq meschiti ikenlikini mu’eyenleshtürgen idi.
Melum bolushiche, «Amérika islami munasiwetler kéngishi» ning mu’awin diréktori édward exmed méshél 15-iyun bash shtabi amérikaning wirginiye shitatidiki «Xilton yer shari» shirkitining ijra’iye diréktori kristofér naséttagha xet yézip, uni Xiltonning bu qurulushni bikar qilghanliqini élan qilishqa, shundaqla xitay hökümiti milyonlighan bigunah xelqni jazalashni toxtatmighiche özining sherqiy türkistandiki barliq soda pa’aliyetlirini toxtitidighanliqini élan qi’ish arqiliq tarixning toghra teripide turushqa chaqirghan.
Édward exmed méshélning éytishiche, xiltonning «Irqiy qirghinchiliq» boliwatqan bir jayda méhmanxana échishi «Exlaqsizliq» we «Qanunsizliq» iken.
Édward exmed méshél bu heqte metbu’atlargha qilghan sözide mundaq didi: «Bir amérika shirkitining irqiy qirghinchiliq boliwatqan bir jayda méhmanxana qurushini qobul qilghili bolmaydu. Bu exlaqsizliq shundaqla qanunsizliq. Bu qanunsizliq bolushi kérek. Biz da’im hergiz qaytilanmaydu, dep kelduq. Biraq biz bu sözning heqiqi menisini tapqanliqini körmiduq. Chünki, biz dunyaning her qaysi jaylirida wehshilikning yüz bérishige qarap turup yol qoyduq.»
Édward exmed méshél yene agahlandurup, «Xilton toghra ish qilishi, bu qurulush türini bikar qilishi kérek. Eger u bu qurulush türini dawamlashtursa irqiy qirghinchiliqqa shérik bolghan bolidu» didi.
Xilton méhmanxanisining qurulushigha yene amérika xelq’ara diniy erkinlik komitétimu inkas bildürdi.
Bu organ 16-iyun erkin asiya radio uyghur bölümige ewetken bu heqtiki yazma bayanatida Xiltonni öz ichige alghan barliq amérika shirketlirini xitay hökümitining sherqiy türkistandiki Uyghur we bashqa türk musulmanlirigha qilghan depsendichilikidin, bolupmu irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet teshkil qilghan basturush siyasitidin etrapliq xewerdar bolushqa chaqiridighanliqi ni éytqan.
amérika xelq’ara diniy erkinlik komitétining muawin reyisi Nuri türkelning éytishiche, bu mesilini hel qilishning eng ünümlük charisi amérika soda sahesini heriketke keltürüsh iken. Biraq u nurghun amérika shirketlirining hazirgha qeder gheplet uyqusida ikenlikini, téxi oyghanmighanliqini, hazir amérika tashqi ishlar ministirliqining bu toghrisida amérika shirketlirige yene bir yéngi soda mesliheti höjjiti teyyarlawatqanliqini bildürdi.
( 5 )
Xitay hökümiti teripidin lagérgha qamalghan we kéyin 15 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin’ghan inisi ekber eset üchün pa’aliyet qiliwatqan adowkat reyhan eset 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini xitaydin yötkeshni telep qildi.
U «Wol-sitrit zhornili» da élan qilghan bu heqtiki intayin küchlük maqaliside hélihem buninggha sada chiqarmaywatqan xelq’ara olimpik komitétini we qollighuchi shirketlerni eyiblidi. Reyhan eset özining «Eger Uyghurlarning hayatimu qimmetlik déyilse, u chaghda olimpik musabiqisini choqum yötkesh kérek» mawzuluq maqaliside mundaq dep yazghan:
«Dunya xitayning 2008-yilliq béyjing olimpik tenherket musabiqisidiki wedisige emel qilmighanliqini we ochuq-ashkare halda Uyghur we bashqa türkiy xelqlerge zulum qiliwatqanliqini untup qalghandek qilidu. Xelq’ara olimpik komitéti korona wirus yuqumi sewebidin bulturqi yazliq olimpik tenheriket musabiqisini kéchiktürdi. U halda némishqa kéler yildiki musabiqini milyonlighan kishilerni qiynash, mejburiy tughmas qilish, basqunchiliq we ach qoyush adetke aylandurulghan bu dölette ötküzüshning ornigha uni kéchiktürmeydu yaki bashqa döletke yötkimeydu?»
Reyhan eset olimpik komitétining «Siyasiy endishiler olimpik rohini bulghaydu» dégen bahane bilen emeliyette del olimpik rohigha xilapliq qiliwatqanlar bilen apaq-chapaq boluwatqanliqini qattiq tenqidligen. U bundaq qilghanda xitayning ornini mustehkemlep, uning zulum we irqiy qirghinchiliqni yersharilashturushigha yéshil chiraq yéqip béridighanliqini agahlandurghan.
Reyhan eset yene olimpik musabiqisining qollighuchi shirketliri bolghan kokakola we «Éyirbi’enbi» (Airbnb) shirketlirining yüzsizlikinimu qattiq eyibligen. U maqalisini töwendiki jümliler bilen ayaqlashturghan: «Uyghurlarning hayati qimmetlik, héchqandaq tijaret guruhining soda menpe’eti bizning mewjutluqimiz we izzet-hörmitimizdin muhim emes. Dunya xitayning olimpik tenheriket musabiqisini ötküzüshi kérekmu-yoq dégen talash-tartishta turuwatqan peytlerde, men inim ikkimiz olturup birlikte bu musabiqidin hozurlinidighan künlerni eslep qaldim. Eger u özining hayati wehshiy jaza lagérida weyran qiliniwatqan shu minutlarda xelq’araning téximu güzel bir dunya berpa qilishni meqset qilghan tenterbiye musabiqisini xitayning ötküzüshige yol qoyghanliqini uqsa, qandaq bir héssiyatta bolar-he?»
( 6 )
Atalmish Uyghur rayonining qorchaq re’isi shöhret zakirning yeqinda ürümchide Bosna – Hersek we sérbiyening xitayda turushluq bash elchiliri bilen körüshüsh elip berishi küzetküchilerning küchlük diqqitini qozghidi, chünki bu ikki rayon bolsa yeqin tarixida irqiy qirghinchiliq yüzbergen rayonlardin ibaret.
Xitayche tengritagh torining bu heqtiki xewiride munular déyilgen:
«Shöhret zakir partiye komitéti we aptonom rayonluq hökümetke wakaliten ikki wekilning ziyaritini qarshi aldi. Shöhret zakir shinjangning omumiy weziyiti we iqtisadiy we ijtima’iy tereqqiyatini, shundaqla shinjangning kishilik hoquqni ilgiri sürüsh we qoghdash, qanun boyiche her millet kishilirining hoquqini qoghdash, térrorluq we radikalliqqa qarshi turush tedbirlirini tonushturdi.»
Shöhret zakir körüshüshte yene sherqiy türkistandiki her millet kishilirining xushalliq we bext tuyghusi körünerlik kücheygenlikini éytip bu ikkiylendin sherqiy türkistanning «Heqiqiy ehwali» ni dunyagha tonutushni telep qilghan.
Xewerde ilgiri sürülüshiche, Bosna – Hersek we sérbiyening elchilirimu özlirining bu ziyarettin xursen bolghanliqini, bu yerdiki iqtisadi güllinish we tereqqiyat, jem’iyet inaqliqi we muqimliqi, kishilerning xushalliqi, diniy étiqad erkinliki we güzel tebi’iy menzirilirini körüp tesirlen’genlikini bildürgen. Hetta yene sérbiyening xitaydiki bash elchixanisining mes’ulliri sérbiyening xitayning térrorluqqa qarshi turush we radikalliqni tügitishtiki tirishchanliqi we zor muweppeqiyetlirini qollaydighanliqini we qedirleydighanliqini tekitlep, bu xelq’ara jem’iyetni térrorluqqa qarshi turushtiki muweppeqiyetlik tejribisi bilen teminleydu, dégen.
90-Yillarda sabiq yügüslawiye parchilan’ghandin kéyin ichki urush yüz bérip, bosiniyelik musulmanlar sérblar teripidin keng kölemde qirghin qilin’ghanidi. Bosiniyelik herbiy qomandan ratko miladik we uning sabiq rehbiri, bosiniyelik sérblardin bolghan prézidént radowan karadzikning her ikkisi irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet bilen xelq’ara jinayi ishlar soti teripidin sotlinip ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin’ghanidi.
Xitay da’irilirining tari’ixtiki mi’illiy qirilish we qirish weqesi yüz bergen rayon wekillirini birlikte dewet qilishi küchlük diqqet qozghidi. Xitay hökümitining qattiq oghisini qaynatqan «Uyghur sot kollégiyesi» ning bash sotchisi jéfféri nayis ependi sabiq yügüslawiye fédératsiyesi bilen kéyinche sabiq sérbiye jumhuriyitining prézidénti bolghan slobodan miloshéwichni balqan urushi sewebidin sotqa tartishqa yétekchilik qilghan we xelq’ara jinayi ishlar soti bilen hemkarlashqan sabiq sotchi idi.
