Essalamu eleykum hörmetlik teliwizor körgüchiler, Dunya uyghur qurultiyi tor teliwiziyesining kündilik xewerler purogrammisigha xush keldinglar, men Hidayet Musajan, bügün 6 – ayning 28 – küni düyshenbe, heminglarning mushu waqtinglar xeyirlik bolsun !
Hörmetlik körürmenler, töwende diqqitinglar bügünki xewerler puromrammimizda bolsun !
( 1 )
Buyil 7 – ayning 1 – küni bolsa 90 milyondin artuq ezasi bolghan we dunyadiki eng zor qara guroh dep atalghan xitay kompartiyesining qurulghanliqining 100 – yilliqidin ibaret.
Qurulghan künidin tartip taki hazirghiche pütkül insaniyet dunyasigha pütmes – tügimes balayi – qaza elip kelgen bu mustebit partiye bügünki künge kelgende weh’shilikte Getlirning eyni chaghdiki Nazi partiyesidinmu eship chüshüdighan we erkin dunya xelqlirige, dunya tenichlirigha intayin zor xewip yetküziwatqan eng zor qara gurohqa aylandi.
2 – dunya urushidin keyin emdi esla tekrarlanmaydu deyilgen Nazi kampilirining bügünki zaman’gha kelgende yene sherqiy türkistanda tekrar otturigha chiqishi we xitayning sherqiy türkistanda uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqlerge qartita weh’shilerche irqiy qirghinchiliq elip beriwatqanliqidek riyalliqning gherip demokratik elliri teripidin arqa – arqidin resmiy yosunda qobul qilinishqa bashlishi, sesiq nami pur ketken xitay kompartiyesining fashistik mahiyitini yene bir qetim dunya jama’etchilikige toluq ashkarilap berdi.
Ehwal shundaq iken, yeqinqi künlerdin buyan Fashist xitay kompartiyesi qilche ar – nomus qilmastin özining qurulghanliqining 100 – yilliqini peqet xitayda we xitayning mustemlikisi astidiki sherqiy türkistan, tibet qatarliq rayonlardila emes hetta chetellerdimu nahayiti zor daghdugha we heshem bilen xatirlep kelmekte.
Nöwette sherqiy türkistanning pütün ziminida qushlarning xushmung sayrashlirining ornini kishini seskendüridighan < jungguo kompartiyesi bolmighan bolsa yengi jungguo bolmighan bolatti > digen tetiqsiz naxshining wehimilik sadadi igellidi, xitayning pütün axbarat wastilirida weten ichidiki qerindashlirimizning özlirige shumluq we bexitsizlik elip kelgen bu tetiqsiz naxshini mejburi eytquzuwatqanliqi heqqidiki echinishliq körünüshlerni her küni körüp turiwatimiz.
Teximu külkilik yeri shuki, 6 – ayning 24 – küni xitay hökümiti xitay kompartiyesi qurulghanliqining 100 – yilliqi munasiwiti bilen < Jungguo kommunistik partiyesining kishilik hoqoqqa hörmet qilish we qoghdashtiki büyük emiliyiti > namliq aqtashliq kitap elan qilip, yüzmilyonlighan bigunah insanning qan qisasigha boghulghan bu Fashist partiyeni qandaqtur insaniyet dunyasining qutqazghuchisi we shapa’etchisi qilip körsütüshke urundi.
Elwettiki, yeqinqi mezgillerdin buyan chetel metbu’atlirida we xelqaraliq munberlerdimu xitay kompartiyesining yuqarqidek saxte teshwiqatlirigha qarshi reddiyeler we xitay kompartiyesining jinayi qilmishliri pash qilin’ghan maqale we analizlar roshen halda küchüyüp barmaqta.
Bu munasiwet bilen Dunya uyghur qurultiyimu xitay kompartiyesi qurulghan 7 – ayning 1 – küni < Bir esirlik besim heqqide analiz > namliq chong tiptiki xelqaraliq muhakime yighinbi ötküzüshke hazirlanmaqta.
Dunya uyghur qurultiyining teyisi Dolqun Eysa ependim bilen merkizi Tibet hökümitining wekili Penpa Tseringning birlikte riyasetchilik qilishi bilen Engiliz tilida ötküzülidighan mezkur tor muhakime yighini ikki qisim’gha bölüngen bolup, birinchi qismida Dunya uyghur qurultiyi xitay ishliri komitetining mudiri Ilshat hesen Kökböre, Jenobi Mong’gholiye, Xongkong,Tibet, Teywen we xitay demokratlirining wekilliri doklat beridu.
Yighinning ikkinchi qismida bolsa Yawropa parlamentining ezaliridin Raphael Glucksmann, Engin Eroghlu,Bilgiye parlamentining ezasi Samuel Kogolati, Engiliye parlamentining ezaliridin Nusrat Ghani we Norman Baker, Litwa parlamentining ezasi Dowile Sakaliene qatarliq yuquri derijilik siyasi erbaplar doklat beridu.
1 – iyol küni Berlin waqti chüshtin keyin saet 16:00 de bashlinidighan bu qetimqi muhakime yighinida xitay kompartiyesi qurulghan 100 yildin buyan unung insaniyetke keltürgen balayi – qazaliri, nöwette dunya tenichliqigha seliwatqan tehditliri, bolupmu xitay kompartiyesining sherqiy türkistanni ish’ghal qilghan 1949 – yilidin buyan sherqiy türkistan xelqighe yürgüziwatqan zulum we türlük basturush siyasitliri, buxil bastrurush siyasetlirining üzlüksiz küchüyüp bügün resmiy bir irqiy qirghinchiliqqa aylinish jeryani, xitay kompartiyesining Tibet, jenobi Mong’gholiye we Xongkong xelqlirige qarita yürgüziwatqan basturush siyasetliri, teywen xelqighe qaritip kelgen tehditliri, xitay kompartiyesining Fashistik mahiyiti qatarliq nahayiti keng mezmunlarda tepsili muhakime elip berilidu.
( 2 )
Dunya uyghur qurultiyi 5 – iyol Ürümqi chirghinchiliqining 12 – yilliqi munasiwiti bilen mexsus chaqiriqname elan qilip, chetellerdiki uyghur teshkilatlirini, siyasi paaliyetchilirimizni we keng awam xelqimizni Ürümqi qirghinchiliqining 12 – yilliqini pütün dunya miqyasida keng kölemde xatirilesh arqiliq Kommuist Xitay hakimiyitining sherqiy türkistan xelqi üstidin yürgüzgen insane qelipidin chiqqan irqiy qirghinchiliqini, besim we zulum siyasitini, shundaqla weten ichide jiddi yoqulush xewipige duch keliwatqan xelqimizning yüreg sadasini dunya jamaetchilikige teximu ünümlük we janliq shekilde anglitishqa chaqirdi.
Dunya uyghur qurultiyining chaqiriqnamiside, 5 – iyol Ürümqi qirghinchiliqning 12 – yilliqini xatirilesh heqqide Qurultay rehberlik heyiti teripidin elin’ghan töwendikidek qararlar tekitlep ötüldi :
1 ) Ürümqi qirghinchiliqining 12 – yilliqi munasiwiti bilen BDT kishilik hoqoq komutetigha, Yawropa we Amerika parlamentlirigha, shundaqla herqaysi xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatlirigha DUQ namidin Xitayning Uyghurlargha qarita yürgüziwatqan irqiy qirghinchiliqi, zulum we besim siyasiti pash qilinghan mezmonda naraziliq mektubi yollunidu.
2) Herqaysi ellerde paaliyet elip beriwatqan teshkilatlirimiz we siyasi paaliyetchilirimizning, Ürümqi qirghinchiliqining 12 – yilliqi munasiwiti bilen özliri turushluq döwletlerning hökümet we parlamentlirigha, shundaqla özliri turushluq döwletlerde paaliyet elip beriwatqan herqaysi kishilik hoqoq teshkilatliri we ammiwiy teshkilatlargha mustebit xitay hakimiyitining xelqimiz üstidin yürgüziwatqan irqiy qirghinchiliqliri pash qilinghan naraziliq mektubi yollushini iltimas qilimiz.
3) Ürümchi qirghinchiliqining 12 – yilliqi munasiwiti bilen, herqiysi teshkilat we jamaetlirimizning özliri turiwatqan döwletlerdiki Türk – Islam teshkilatlirini, kishilik hoqoq teshkilatlirini we bashqa ammmiwiy guruppilarni seperwerlikke keltürüp, ularning hemkarliqi we qatnishishida bir tutash halda xitaygha qarshi keng kölemlik birleshme naraziliq namayish uyushturushini telep qilimiz;
4) Ürümqi qirghinchiliqi yüzbergen 5 – iyol künidin 7 – iyol künigiche, dunyaning herqaysi elliride yashawatqan Uyghurlar eger özi turushluq döwletlerning qanuni yol qoysa, öyining balkonlirigha we mashinlirigha birdek halda Sherqiy türkistanning ay – yultuzluq kök bayriqini qadashqa tirishishi we bu arqiliq özlirining Xitaygha bolghan naraziliqlirini bildürüshi lazim.
5 ) pütün sherqiy türkistan teshkilatliri we siyasi paaliyetchilirimiz, 5 – iyol künidin etibaren 3 küngiche özliri bashquriwatqan internet sehipilirini, ijtimayi taratqulirini qaraytishini we rengsiz shekilde dawamlashturushini telep qilimiz.
6) Dunyaning herqaysi jaylirida yashawatqan Uyhur qerindashlirimizdin ürümqi qirghinchiliqi yüzbergen 7 – ayning 5 – künidin bashlap bir heptigiche toy – tökün ötküzmeslik, olturush we türlük shekildiki köngül echish paaliyetlirini elip barmasliq arqiliq, özlirining 5 – iyol shehidlirige bolghan teziyesi we hörmitini izhar qilishni iltimas qilimiz.
7 ) DUQ diniy ishlar komutetining bir tutash teshkillishi astida, 5 – iyol küni dunyaning herqaysi elliride bir tutash halda 5 – iyol shehidlirini yad etish, ularning rohi üchün nezir – chiraq we dua – tegbir paaliyetlirini uyushturush lazim, bolupmu namayish qilish imkaniyiti bolmighan döwlerdiki teshkilatlirimiz we siyasi paaliyechiliriz bu paaliyetke alahide ehmiyet berishi, hazirdin etibaren bunung teyyarliq xizmetlirini jiddi bashlishi lazim.
8) DUQ merkizi orgini we DUQ terkibidiki teshkilatlar özliri bilen yeqin munasiwette bolghan chetellik jornalis we muxpirlarni seperwerlikke keltürüp, 5 – iyol Ürümqi qirghinchiliqining 12 – yilliqi munasiwiti bilen asasliq chetel metbuatlirida mexsus xewer – maqalilar we obzorlarning elan qilinishini qolgha keltürüsh, hazirdin bashlap ularni türlük matiriyal menbeliri bilen teminleshke kapaletlik qilish lazim.
( 3 )
Dunya uyghur qurultiyi 5 – iyol ürümqi qirghinchiliqining meydan’gha kelishige biwaste sewep bolghan 26 – iyun Shaoguan weqesining 12 – yilliqi munasiwiti bilen elan qilghan doklat xarektirlik axbaratida, < Shaoguan weqesi mustebit Xitay hakimiyitining Uyghur xelqighe qaratqan irqiy kemsitish siyasitining biwaste mehsulidin ibaret ! > dep körsetti.
Qurultayning mezkur axbaratida Shaoguan weqesining arqa körünüshi we omomiy jeryani nahayiti tepsili orun alghan bolup, axbaratning beshida mundaq dep körsütülgen : < sesiq nami dunyagha pur ketken Shaoguandiki onminglighan irqichi xitayning 2009 – yili 6 – ayning 26 – küni bu sheherdiki bir oyunchuq zawutigha Qeshqerning Konasheher, yeni toqquzaq nahiyesidin mejburi ishlemchilikke elip kelingen bichare uyghur dehqanlirigha xuddi ghaljir itlardek hujum qilip bir qisim uyghur dehqanlirining echinishliq halda ölüshini we eghir yaridar bolushini keltürüp chiqirishi, Ürümqidiki Uyghur xelqining sewrining teshishigha biwaste sewepchi bolghan asasliq amillarning biri idi ! >.
Qurultayning axbaratida yene mundaq diyilgen : < Shawguen weqesidin keyin, xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatliri we dunya uyghur qurultiyi teripidin élan qilinghan axbarat we bayanatlarning hemmisidila xitay hakimiyitidin uyghurlarni xitay ölkilirige mejburiy ishlemchilikke yötkesh siyasitidin waz kéchish, shawguende irqiy hujumgha uchrighan toqquzaqliq déhqanlarni derhal bixeter halda esli yurtigha qayturush, Uyghur dehqanlirining ölüshige sewepchi bolghan irqichi xitaylarni qanun boyiche jazalash jiddiy telep qilinghan bolsimu emma xitay hökümiti bu heqqani teleplerge esla qulaq salghini yoq >.
Qurultayning axbaratida yene mundaq diyilgen : < Shaoguan weqesi hergizmu Xitay hakimiyitining bayan qilghinidek, adettiki bir ijtimayi majra emes, unung chongqur siyasi arqa körünüshi bar, Shaoguan weqesi, Xitay hakimiyitining uzun yillardin buyan Uyghurlargha qaritip kelgen irqiy ayrimichiliq we irqiy kemsitish siyasitining biwaste mehsuli.. Shaoguandiki Xitaylarning bu sheherge Uyghur ishchilar yötkep kelingen kündin etibaren ulargha nepret we öchmenlik tuyghusi bilen muamile qilishi, pütün Xitay miqyasida Uyghurlargha qarshi shekillendürülgen düshmenlik tuyghusining biwaste netijisidin ibaret ! >.
( 4 )
Dunya uyghur qurultiyining yawropadiki siyasi xizmetlirige mesul alahide wekili we yawropa sherqiy türkistan birlikining reyisi, uzun yilliq pidakar siyasi paaliyetchilirimizdin Esqerjan ependim Germaniye Bawariya ölkilik parlamentining 2020 – yilliq < Asasiy qanun medali > gha erishken we korona siwuri sewebidin mukapat tarqitish murasimi birqanche qetim kechiktürülgen idi.
6 – ayning 25 – küni Bawariya ölkilik parlament binasida ötküzülgen körkemlik bir murasim bilen < asasiy qanun medali > Bawariya ölkilik parlamentning reyisi Ilse Aigner teripidin Esqerjan ependimge biwaste teqdim qilindi.
Medal tarqitish murasimigha germaniye sotsiyal demokrat partiyesining bawariya parlamentidiki gurup reyisi Markus Rinderspacher qatarliq bezi parlament ezalirimu ishtirak qilip Esqerjan ependimni mubarekleshti.
Bu munasiwet bilen Dunya uyghur qurultiyining reyisi Dolqun Eysa ependim we Qurultay tehberliri Esqerjan ependimni qizghin tebriklkesh bilen birge, Esqerjan ependimning Bawariya parlamentining 2020 – yilliq < Asasiy qanun medali > gha layiq körülüshining pütün Sherqiy türkistan xelqi üchün bir sherep ikenlikini bildürüshti.
Esqerjan ependim bu heqte qilghan sözide, bu sherep medalining peqet özi üchünla emes, belki mustebit kommunist xitay hakimiyitining jiddi irqiy yoqutushigha duchar boluwatqan weten ichidiki pütün xelqimizge, shundaqla muhajirettiki xelqimizge berilgen bir teselli mukapati ikenlikini bildürdi.
Germaniye Bawariya ölkilik parlamenti teripidin her yilda bir qetim berilidighan < Asasiy qanun medali > bolsa Bawariya parlamentining eng yüksek sherep medali bolup, mezkur medal 1961 – yilidin buyan izchil türde tarqitip kelinmekte. namzatlar Bawariya ölkilik parlament terkibidiki herqaysi siyasi partiyelerning wekilliri teripidin saylap chiqilghan mexsus bahalash heyiti teripidin tallap chiqilidu we axirida parlament reyisining biwaste testiqi bilen resmiy qararlashturidu. hazirgha qeder mezkur Medal bezi döwlet erbaplirigha, siyastchilerge, tonulghan edip we senetkarlargha, shundaqla bilim sahedide alahide töhpe yaratqan shexislerge berilip kelingen bolup, bu nöwet tunji qetim bir chetellikke berilishi bolup hisaplinidu.
Esqerjan ependim uzun yillardin buyan Germaniyede Uyghur dawasini küchlendürüsh we Germaniyediki uyghur jama’itini germaniyenining siyasi, qanuniy we ijtimayi mohitigha maslashturush jehetlerde nahayiti köp tirishchanliq we pidakarliq körsütüp kelgen tejirbilik siyasi paaliyetchilirimizning biri bolup, hazirgha qeder Esqerjan ependim 1990 – yili Gherip dunyasida tunji qurulghan uyghur teshkilati hisaplanghan < Yawropa sherqiy türkistan birliki > teshkilatining eng asasliq qurghuchisi, bash katipi we reyisi bolghan, 1998 – yili Türkiye istanbulda qurulghan < Sherqiy türkistan milliy merkizi > ning qurghuchi ezasi we muawin reyisi, 1999 – yili germaniyening Miyonxin shehride qurulghan < Sherqiy türkistan ( Uyghuristan ) milliy qurultiyi > ning qurghuchi ezasi we bash katipi, 2004 – yili qurulghan hazirqi < Dunya uyghur qurultiyi > ning qurghuchi ezasi we muawin reyisi, Germaniye Miyonxin sheherlik chetellikler mejlisining muawin reyisi bolghan.
nöwette Esqerjan Dunya uyghur qurultiyining yawropadiki siyasi xizmetlirige mesul alahide wekili we < Yawropa sherqiy türkistan birliki > ning reyisi bolup dawayimiz üchün xizmet qilmaqta.
( 5 )
xitayning sherqiy türkistanda musteqil xelq’ara tekshürüsh élip bérishqa aldinqi shert qoshup tekshürüshni arqigha sozushi BDT kishilik hoquq aliy komissari mishél bachilét xanimning sewrini tashurdi, u 25-iyun birleshken döwletler teshkilati kishilik hoqoq kengishining 47 – nöwetlik yighinida Uyghurlar mesilisi heqqide qilghan 2 – qetimliq sözide, xitay terep sherqiy türkistanda tekshürish élip bérishqa yol qoymisimu, emma tekshürüshni bashlawéridighanliqi bildürgen.
Roytérs agéntliqining xewer qilishiche, mishél bachilét 25-iyun b d t kishilik hoquq kéngishige özining xitay bilen 2018-yili 9-aydin béri dawamliship kéliwatqan söhbitide bashqa tallash yolliriningmu barliqini bildürgen.
U «Bu jeryanda ali komissariyat ishi’anisi shinjangdiki kishilik hoquq depsendichilikini analiz qilish we bahalashni dawamliq chongqurlashturidu,» dégen. Bachilétning tekshürmekchi bolghan alaqidar döwlet qobul qilmisimu yaki kishilik hoquq kéngishining qararisizmu yiraqtin guwahliq élish we delil toplash hoquqi bar iken. Kishilik hoquq teshkilatliri uning Uyghurlar mesiliside bu hoquqini ilitishini telep qilip kelgen.
Roytérs agéntliqining bildürishiche, kishilik hoquqni közitish teshkilatining ijra’iye dériktori kénnés rot, b d t ning hazirgha qeder sherqiy türkistanda boluwatqan ishlarni bahalap baqmighanliqini bildürüp: «Béyjing ret qilghanliqi üchün biz öz aldimizgha bahalap chiqishimiz kérek,» dégen.
21 – iyun küni Birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissari méshil bachélét xanim BDT yighinida qilghan sözide özining bu yil sherqiy türkistanni öz ichige alghan xitay ziyaritide bolushni, Uyghurlargha qaritilghan éghir basturushqa da’ir doklatlarni neqmeydanda erkin tekshürüshni ümid qilidighanliqini éytqan,bunung’gha mas halda 22 – iyun küni kanadaning BDT da turushluq bash elchisi lésléy nortonning bashlamchiliqida 44 döwlet birleshme bayanat élan qilip, birleshken döletler teshkilatidin xitay hakimiyitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan éghir basturushini tekshürüsh üchün musteqil bir ömek ewetishni telep qilghan idi.
( 6 )
CNN xewer tori 25-iyundiki xewiride, sherqiy türkistanda türme sistémisining 2016-yildin kéyin shiddetlik kéngeygenliki we qamaq jazalirining téximu uzarghanliqigha da’ir delillerni ashkarilidi. CNN ning bildürüshiche, 25 milyon nopusluq bu rayonda 2016-yilidin 2018-yilghiche bolghan ariliqta 250 mingdin artuq adem qamaqqa höküm qilin’ghan.
Xewerde 2014-yili sherqiy türkistanda 21 ming ademning qamaqqa höküm qilin’ghanliqi, biraq bu sanning 2018-yilining özide 133 ming 200 ge yétip, nechche qatlinip ketkenlikini bildürgen.
Xewerde qeyt qilishiche, bu mezgil ichide qamaqqa höküm qilin’ghanlarning sani shiddetlik köpiyipla qalmay, beli yene qamaq jazalirining mudditimu artqan. CNN ning «Shinjang istatistika yilnamisi» din neqil keltürüshiche, 2017-yili qamaqqa höküm qilin’ghanlarning 87 pirsenti 5 yilliqtin yuqiri késilgen bolup, bu 2016-yilqidin 27 pirsent artqan.
Xewerde kishilik hoquq teshkilatlirining qamaq jazasi mudditining shiddetlik artishi xitay hökümitining bu rayondiki basturushining chékidin ashqanliqini körsitidu, dep qaraydighanliqi éytilghan. Xewerde yene sherqiy türkistandiki xitay da’irilirining 2018-yildin bashlap türme sanliq melumatlirini élan qilishni toxtitip, 2018-yildin kéyinki sanliq melumatni mexpiy tutushqa bashlighanliqi, kishilik hoquq pa’aliyetchilirining «Bu ehwal néme ishlar boluwatqanliqining éniq ipadisi» dep körsetkenliki tekitlen’gen.
