Essalamu eleykum hörmetlik teliwizor körgüchiler, Dunya uyghur qurultiyi tor teliwiziyesining kündilik xewerler purogrammisigha xush keldinglar, men Hidayet Musajan, bügün 6 – ayning 29 – küni seyshenbe, heminglarning mushu waqtinglar xeyirlik bolsun !
Hörmetlik körürmenler, töwende diqqitinglar bügünki xewerler puromrammimizda bolsun !
( 1 )
21 – iyun Jenwede bashlan’ghan birleshken döwletler teshkilati kishilik hoqoq kengishining 47 – nöwetlik yighini Uyghurlargha hesdashliq qiliwatqan demokratik döwletler bilen xitayni qollaydighan gheyri demokratik döwletler otturisidiki bir meydan keskin küreshke sehne bolghan idi.
Mezkur yighinning 28 – iyul küni BDT irqiy qirghinchiliqning aldini elish ishxanisi teripidin ötküzülgen bölümide söz qilghan Dunya uyghur qurultiyining reyisi Dolqun Eysa ependim bilen xitayning BDT diki wekili otturisida yene bir meydan keskin talash – tartish yüzberdi.
Bu qetimqi yighinda qisqa söz qilish salahiyitige erishken Dolqun Eysa ependim emdila nutqini bashlap turushigha xitayning BDT diki wekili derhalla Dolqun Eysa ependimning sözini edepsizlerche bölüp, unung bayanlirining BDT ning pirinsiplirigha tamamen xilap ikenlikini ilgiri sürdi we yighin riyasetchisidin Dolqun Eysaning sözlesh hoqoqini derhal emeldin qaldurushni telep qildi.
Yighin riyasetchi xitay wekilige reddiye qayturup, Dolqun Eysa ependimning sözlirining BDT ning hech bir qayide – pirinsipigha xilap emeslikini tekitlep Dolqun Eysa ependimdin sözini dawamlashturushni telep qildi. Dolqun Eysa ependim sözini dawamlashturiwatqanda xitay wekili yene qayta qopalliq bilen unung sözini bölüp, yuqarqidek biljirlashlirini qayta tekrarlidi, xitay wekilining buxil öktemliki we edepsizliki yighin riyasetchisining we yighin ehlining qattiq oghisini qaynatti, Dolqun eysa ependim xitay wekilige perwa qilmay qisqa nutqini muwapiqiyetlik halda axirlashturdi.
Dolqun Eysa ependim qilghan sözide BDT irqiy qirghinchiliqning aldini elish ishxanisining asasliq wezipisining aldin agahlandurghuchi mexaynizimlarni qollash arqiliq zorawanliq xewipige duch keliwatqan insanlarni qoghdash üchün ünümlük tedbir qollunush ikenlikini xatirlitip ötüsh bilen birge, yeqinqi yillardin buyan xitay xelq jumhuriyitining sherqiy türkistandiki uyghur we bashqa türkiy xelqlerge qarita eghir jinayet sadir qiliwatqanliqini, Dunya jama’etchilikining milyonlighan uyghurning jaza lagirlirigha qamalghanliqigha, mejburi emgekke seliniwatqanliqigha, mediniyitining weyran qiliniwatqanliqigha, dinniy ibadet orunlirining buzghunchiliqqa uchrawatqanliqigha, uyghur tilining cheklinip ayililerning bir – biridin ayriwetilgenlikige, uyghur ayallirining mejburi tughmas qilduruluwatqanliqigha we uyghurlarning yuquri texnikiliq nazaret qilish we basturushqa uchrawatqanliqigha shahid boluwatqanliqini tekitlep ötti.
Dolqun eysa ependim sözide yene Londondiki uyghur sot kolligiyesining bu heqte shahidlarning guwahliqini we mutexesislerning qarashlirini anglap ötkenlikini, chetellik köpligen mutexesis we tetqiqatchilarningmu xitayning sherqiy türkistanda uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqlerge qarita irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliwatqanliqi heqqide ortaq qarashqa kelgenlikini, hazirgha qeder 6 döwletning parlamentining uyghur irqiy qirghinchiliqini qobul qilip mexsus qarar qobul qilghanliqini eskertip ötüsh bilen birge, BDT kishilik hoqoq aliy komissarliqini bu jehette ünümlük tedbir qollunup küchlük bir küzütüsh sestimisi qurup chiqip Uyghurlar nöwette duch keliwatqan qorqunuchluq xewipni tosup qelish üchün emiliy heriketke ötüshke chaqirdi.
22 – iyun küni kanadaning BDT da turushluq bash elchisi lésléy nortonning bashlamchiliqida 44 döwlet birleshme bayanat élan qilip, birleshken döletler teshkilatidin xitay hakimiyitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan éghir basturushini tekshürüsh üchün musteqil bir ömek ewetishni telep qilghan, shu künila xitayperes Belerosiyemu iran, süriye, shimali koriye, rosiye qatarliq 64 döwletning namida birleshme bayanat elan qilip,xongkong, sherqiy türkistan we tibet mesilisining xitayning ichki ishi ikenlikini ilgiri sürgen idi.
Gherip metbu’atlirida körsütülishiche Birqanche kündin buyan BDT yighinida uyghurlar mesilisi tüpeylidin dawam qiliwatqan deplomatik majragha biwaste ishtirak qilghan döwletlerning sani 100 din eship ketken,2019 – yili 22 döwletning BDT da turushluq bash elchiliri uyghurlar mesiliside xitayni eyiplep birleshme bayanat elan qilghan bolsa, bu qetim ularning sani bir hesse köpüyüp 44 döwletke yetken.
( 2 )
Xitay kompartiyesi qurulghanliqining 100 – yilliqi munasiwiti bilen bügün, yeni 29 – iyun chüshtin burun xitay kommunistik partiyesi merkizi komiteti xitayning pütün yuquri derijilik rehberlirining qatnishishi bilen Beijingda heshemetlik murasim ötküzüp, xitay boyiche xitay kommunistik partiyesige bolghan sadaqiti we körsetken töhpisi eng yüksek bolghan 29 neper shexiske < 1 – iyol medali > tedqim qildi.
Pütün xitaydiki 90 milyondin artuq kompartiye ezasining ichidin tallap chiqilghan we xitay kompartiyesining eng yüksek sherep medali hisaplan’ghan < 1 – iyol medali > gha erishken bu 29 shexisning ichide Ghulja nahiyesi wenyar yezisi bolikay kentining partikom sekritari Memetjan Ömer isimlik bir uyghurningmu orun elishi pütün xitay metbu’atlirining eng qiziq temisigha aylandi.
Herbiy murasim bilen Xitay kompartiyesining bash sekritari Shijinpingning qolidin < 1 – iyol medali > ni tapshurup alghan Memetjan Ömerning ish – izliri heqqide xitay hökümiti teripidin berilgen izahatta eynen mundaq diyilgen :
< Memetjan Ömer, uyghur,shinjiangning ghulja nahiyesidin, u 1973 – yili 7 – ayda kompartiyege eza bolup kirgen, u bayriqi roshen halda üchxil küchlerge qarshi qet’i küresh qilghan nemunichi, Memetjan Ömer Ghulja nahiyesi wenya yezisi bolikay kentige partikom sekritari bolghan 30 nechche yildin buyan kenittte bir qetimmu zorawanliq we terörluq weqesi yüzbermigen, u milletler ittipaqi boyiche bir ayile yaritish paaliyitini aktip qanat yaydurup kenitte döwlet tilida yesli qurush we döwlet tili bilen döwlet yeziqini omomlashturup milletler ittipaqining tereqqiyati üchün zor töhpe qoshush arqiliq ilgiri – keyin bolup memliket boyiche munewwer kompartiye ezasi we memliketlik emgek nemunichisi bolup bahalan’ghan >.
Xitay hökümitining yuqarqi bahaliridin bu qetim xitay kompartiyesining eng aliy sherep medaligha erishken Memetjan Ömer isimlik bu shexisning qandaq bir insan bolghanliqini we xitay kompartiyesining uni bunchiwala ezizlep ketishining sewebini chüshünüp yetish tes emes, chünki öz xelqi bilen düshmenleshken we öz xelqining milliy menpe’etlirige asiyliq qilghan herqaydaq bir uyghur xitay kompartiyesi üchün tepilghusiz bir göher we bir ezizdur !
Xitay metbu’atlirida körsütülishiche < 1 – iyol medali > gha erishken 29 neper shexis murasim zaligha saqchi we eskerlerning muhapizet qilishi bilen elip kelingen bolup, hazirgha qeder xitayda bundaq daghdughuluq we heshemetlik mukapat tarqitish murasimi bolup baqmighan.
Etigendin buyan Memetjan Ömer isimlik bu uyghur pütün xitay metbu’atlirining bes – beste taliship ziyaret qilidighan eng asasliq mesh’hur shexislerning birige aylinip qaldi.
( 3 )
«Washin’gton közetküchisi» gézitining xewer qilishiche, xitay kompartiyesi qurulghanliqining 100 – yilliqi harpisida amérika awam palata ezaliri bu heqte mexsus qarar layihesi sunup xitay kompartiyesining 100 yilliq kishilik hoquq depsendichilikini tenqid qilghan. mezkur layiheni jumhuriyetchi awam palata ezasi mayk gellegér teyyarlighan bolup, bu layihe awam palatasidiki jumhuriyetchi we démokratlarning qollishiqa érishken.
Buyil 7 – ayning 1 – küni bolsa 90 milyondin artuq ezasi bolghan we dunyadiki eng zor qara guroh dep atalghan xitay kompartiyesining qurulghanliqining 100 – yilliqi bolup, bu munasiwet bilen xitay hakimiyiti nöwette ichki – tashqi jehette keng dayiride tebriklesh paaliyetlirini qanat yaydurup kelmekte.
amérika awam palata ezaliri teripidin sunulghan qarar layiheside Xitay kompartiyesining ötken esirde izchil asasliq kishilik hoquqqa xilapliq qilip, öz xelqige wehshilik qilip kelgenliki, uning kechmishining basturush, qiyin-qistaq, keng kölemlik qamash we irqiy qirghinchiliq kechmishi ikenliki tekitlen’gen.
Qarar layiheside xitay kompartiyesining 1940-yilliridiki yer islahatida 2-3 milyondek ademni öltürgenliki, xitay azatliq armiyesining 1949-yili sowét i’itipaqining yardimide sherqiy türkistanni ishghal qilghanliqi, 1951-yili tibetni qoshuwalghanliqi, uning yene «Üchke qarshi», «Beshke qarshi», «Chong sekrep lgirlesh», acharchiliq, «Mediniyet inqilabi», pilanliq tughut, «Tyen’enmin weqesi», falun’gongchilarni basturusta on milyonlighan kishining ölüshi, qolgha élinishi, qiyin-qistaqqa uchrishini keltürüp chiqarghanliqi tekitlgen.
Qarar layiheside yene xitay kompartiyesining sherqiy türkistandiki Uyghur we bashqa az sanliq milletlerge qarita qorqunchliq kishilik hoquq depsendichiliki sadir qilghanliqi, bir milyondin artuq Uyghurni qayta-terbiyelesh lagérlirigha qamap, ularni diniy we medeniyet en’eniliridin waz kéchishke mejburlighanliqi, bu seweptin amérikining xitayni Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet sadir qildi dep qaraydighanliqi otturigha qoyulghan.
Dunya uyghur qurultiyimu xitay kompartiyesi qurulghan 7 – ayning 1 – küni < Bir esirlik besim heqqide analiz > namliq chong tiptiki xelqaraliq muhakime yighini ötküzüshke hazirlanmaqta.
Dunya uyghur qurultiyining teyisi Dolqun Eysa ependim bilen merkizi Tibet hökümitining wekili Penpa Tseringning birlikte riyasetchilik qilishi bilen Engiliz tilida ötküzülidighan mezkur tor muhakime yighini ikki qisim’gha bölüngen bolup, birinchi qismida Dunya uyghur qurultiyi xitay ishliri komitetining mudiri Ilshat hesen Kökböre, Jenobi Mong’gholiye, Xongkong,Tibet, Teywen we xitay demokratlirining wekilliri doklat beridu.
Yighinning ikkinchi qismida bolsa Yawropa parlamentining ezaliridin Raphael Glucksmann, Engin Eroghlu,Bilgiye parlamentining ezasi Samuel Kogolati, Engiliye parlamentining ezaliridin Nusrat Ghani we Norman Baker, Litwa parlamentining ezasi Dowile Sakaliene qatarliq yuquri derijilik siyasi erbaplar doklat beridu.
( 4 )
«Nyu-york waqti» gézitining xewer qilishiche, Amérika tashqi ishlar ministiri antoniy blinkén ötken hepte firansiyege qilghan ziyaritide firansiye bilen xitay tehditi toghrisida pikir birliki hasil qilghanliqini bildürgen.
blinkén mezkur gézitning ziyaritini qobul qilghanda, firansiye bilen amérika xitay bashchiliqidiki dunya tertipining chongqur gheyriy libéral mahiyitige qarshi turushta axiri oxshash nuqtigha kelgenlikini éytqan
Blinkén mundaq dégen: «Bizning meqsitimiz xitayni sirtta qaldurush yaki xitayni tosush emes. Biraq erkin we ochuq xelq’ara tertipni qoghdashqa kelgende biz ornimizdin turimiz» dégen.
Blinkénning bildürüshiche, u firansiyede prézidént makron bilen körüshkende her ikki terep amérika bilen firansiyening xitay mesiliside oxshash bir sehipide tikenlikini ilgiri sürgen.
Yawropa birlikige eza Gollandiye, Bilgiye, Chexiye we Litwa parlamentliri uyghur irqiy qirghinchiliqini qobul qilip arqa – arqidin mexsus qararlar qobul qilghan ehwal astidimu yene özini yawropa birlikining bashlamchisi dep qarap kelgen Firansiyening hazirgha qeder uyghur irqiy qirghinchiliqi mesiliside süküt qilip turuwelishi Dunya uyghur qurultiyi we bashqa xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatlirining izchil tenqidige uchrap kelmekte.
Blinkén 23-iyundin 29-iyun’ghiche yawropadiki gérmaniye, firansiye, italiye, watikan qatarliq döletlerni ziyaret qilghan bolup, u 23-iyun gérmaniyede ziyarette bolghanda gérmaniye hökümiti we karxanilirigha agahlandurush bérip, sherqiy türkistandiki mejburiy emgektin menpe’et almasliq kéreklikini éytqan, blénkin berlinda ziyarette boluwatqan del 23 – iyun küni Germaniye parlamenti kishilik hoqoq we insanperwerlik komitetining mustebit xitay hakimiyitining sherqiy türkistanda uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqlerge yürgüziwatqan basturush qilmishlirini < insaniyetke qarshi jinayet > dep qarar qobul qilishi küzetküchilerning küchlük diqqitini qozghighan idi.
( 5 )
Mustebit xitay hakimiyiti pütün ichki – tashqi teshwiqatlirida sherqiy türkistanda uyghurlarni asas qilghan pütün yerlik xelqlerning kompartiyening ghemxorluqida gösh – maygha chilinip bayashatliq ichide bextiyar yashawatqanliqini bolushigha teshwiq qiliwatqan bir peytte xitayning Tiktok qatarliq ichki taratqulirida tarqitilghan bu qisqa sin körünüshi küzetküchilerning kjüchlük diqqitini qozghidi.
Sherqiy türkistanni ziyaret qilghan xitay sayahetchiler teripidin körünüshke elinip tarqitilghanliqi texmin qilin’ghan bu sin körünüshige, < yürekni bek echishturidu, bir kapam nan we bir yutum su, künboyi ishlep charchighan bu ademning körünüshi kishining yürikini bekla echishtüridu > digen sözler yezilghan :
